مقرری اَیاز و گلایه امیران از سلطان محمود | شرح و تفسیر

کین اَیازِ تو ندارد سی خِرَد / جامگیِّ سی امیر ، او چون خورد ؟

گفتند : ایازِ تو که عقلِ سی نفر را ندارد . پس چرا مقرری سی امیر را می گیرد و می خورد ؟

شاه بیرون رفت با آن سی امیر / سویِ صحرا و کُهستان صیدگیر

شاه با آن سی امیر به سوی صحرا و کوهستان رفت در حالی که مشغول صید کردن بود .

کاروانی دید از دور آن مَلِک / گفت امیری را برو ای مؤتَفِک

آن پادشاه (سلطان محمود) از مسافتی دور کاروانی را دید و به یکی از امیران گفت : ای دروغگو برو و … [ مؤتَفِک = دروغگو ]

رَو ، بپرس آن کاروان را بر رَصَد / کز کدامین شهر اندر می رسد ؟

برو بر سرِ راهِ آن کاروان بایست و از آنان سؤال کن که از کدام شهر می آیند ؟ [ رَصَد = راه ، کمین ، محل بازرسی عابران ]

رفت و پرسید و بیآمد که ز ری / گفت : عزمش تا کجا ؟ درماند وی

آن امیر رفت و از کاروان پرسید و بازگشت و گفت : از شهر ری می آیند . پادشاه گفت : کجا می خواهند بروند ؟ امیر از جواب درمانده شد .

دیگری را گفت : رَو ای بُوالعَلا / بازپرس از کاروان که تا کجا ؟

شاه به امیری دیگر گفت : ای بلند مرتبه برو و از کاروان بپرس که می خواهند کجا بروند ؟ [ بوالعلا = صاحب علّو و بلندی ]

رفت و آمد گفت : تا سویِ یَمَن / گفت : رختش چیست ؟ هان ای مؤتَمَن

آن امیر رفت و برگشت و گفت : به جانب یَمَن می روند . شاه گفت : ای مرد امین ، آنان چه متاعی با خود دارند ؟

ماند حیران گفت : با میری دگر / که برو وا پُرس رختِ آن نَقَر

امیر حیران شد و نتوانست جواب دهد . شاه به امیری دیگر گفت : برو از آن کاروان بپرس که چه متاعی همراه دارند .

باز آمد گفت : از هر جنس هست / اغلبِ آن کاسه های رازی است

آن امیر هم بازگشت و گفت : همه نوع متاع همراه دارند . ولی بیشتر آن ، کاسه های شاخت شهر ری است .

گفت : کی بیرون شدند از شهرِ ری ؟ / ماند حیران آن امیر سُست پی

شاه گفت : چه وقت از شهر ری خارج شده اند ؟ آن امیر سهل انگار در جواب حیران ماند . [ سُست پی = پَست نژاد ، تنبل و کندرو ، در اینجا مراد سهل انگار است ]

همچنین تا سی امیر و بیشتر / سُست رأی و ناقص اندر کرّ و فَر

خلاصه تا سی امیر و بلکه بیشتر که همگی از نظر فکری ، افرادی ضعیف بودند و ماموریت خود را کامل انجام ندادن بودند به سوی آن کاروان فرستاد . [ کرّ =  حمله و رفتن / فرّ به معنی گریختن و بازگشتن / کرّ و فرّ = از لغات عربی است و در اینجا معنی رفت و برگشت برای آن مناسب است . ]

گفت امیران را که من روزی جدا / امتحان کردم اَیازِ خویش را

شاه به امیران گفت : روزی من جداگانه اَیاز را مورد امتحان قرار دادم .

که بپرس از کاروان تا از کجاست ؟ / او برفت ، این جمله واپرسید راست

بدو گفتن برو از فلان کاروان سؤال کن که از کجا می آیند ؟ او رفت و همۀ این سؤالات را بطور کامل و بی کم و کادست پرسید و آمد . [ راست = در اینجا به معنی کامل است ]

بی وصیّت ، بی اشارت ، یک به یک / حالشان دریافت بی رَیبی و شک

ایاز بدون آنکه شاه بدو سفارش و اشارتی کند . یکی یکی از احوالِ آنان خبر گرفت . [ تمام اطلاعات لازم را در بارۀ آن کاروان بدست آورد بطوریکه جای هیچگونه شکّ و ابهامی نماند . ]

هر چه زین سی میر اندر سی مقام / کشف شد ، زو آن به یکدم شد تمام

مطلبی را که این سی امیر در سی بار رفت و بازگشت کشف کردند . ایاز با یک بار رفتن به طور کامل کشف کرد .

شرح و تفسیر بخش بعد