معالجه کردن برادر دباغ آن دباغ را به بوی سرگین | شرح و تفسیر

سَر به گوشش بُرد همچون رازگو / پس نهاد آن چیز بر بینیِّ او

آن جوانِ دانا سرش را نزدیکِ گوشِ دبّاغِ بیهوش بُرد و چنین وانمد کرد که می خواهد رازی را آهسته به او به بگوید . و بعد مدفوعی که در دست داشت بر بینی او نهاد .

کو به کف ، سِرگینِ سگ ساییده بود / دارویِ مغزِ پلید ، آن دیده بود

او مدفوع سگ را به دستِ خود مالیده بود . زیرا به این مطلب واقف بود که درمانِ آن مغزِ معتاد به بوهای نامطبوع ، فقط بویِ مدفوعِ سپ است .

ساعتی شد ، مَرد جُنبیدن گرفت / خلق گفتند : این فسونی بُد شگفت

مدّتِ کوتاهی سپری شد که دبّاغِ بیهوش تکان خورد و همۀ ناظران گفتند : عجب افسونی بکار گرفت .

کین بخواند افسون ، به گوشِ او دمید / مُرده بود ، افسون به فریادش رسید

که این مرد ، افسونی به گوشِ دبّاغ خواند و با اینکه او مُرده بود . این افسون به دادش رسید و او را نجات داد .

جُنبشِ اهلِ فَساد آن سو بُوَد / که زِنا و غمزه و ابرو بُوَد

همچنانکه محرکِ افرادِ فاسد چیزهای پلیدی مثلِ زِنا و کرشمه و اشارت ابروست و جهت حرکت آنان به سوی مسائلِ شهوانی و مادی است . [ قوّۀ محرکه اهلِ فساد ، مسائل مبتذل دنیوی و شهوانی است ]

هر که را مُشکِ نصیحت سود نیست / لاجَرَم با بُویِ بَد خُو کردنی ست

هر کس از بویِ خوشِ نصیحت سود نَبَرد ناچار با بویِ بَدِ سخنان ناحق و گمراه کننده ، دمساز گردد .

مشرکان را ز آن نَجَس خوانده ست حق / کاندرونِ پُشک زادند از سَبَق

خداوند از آنرو مشرکان را ناپاک خوانده که آنان از ازل در درونِ مدفوع زاده شده اند . ( پُشک = پِشک ، سرگین گاو و گوسفند و شتر / سَبَق = در اینجا به معنی ازل آمده ) [ اشاره است به قسمتی از آیه 28 سورۀ توبه « ای کسانی که ایمان آورده اید ، مشرکان ناپاک اند . پس نباید بعد از این سال به مسجدالحرام درآیند … » طبرسی در معنی نَجَس گفته است : به هر چیزی که طبعِ آدمی از آن نفرت داشته باشد ، نجس گفته می شود ( مجمع البیان ، ج 5 ، ص 20 ) راغب می گوید : نَجَس و نَجاست به معنی هر گونه پلیدی است و آن بر دو نوع است : یکس ناپاکی محسوس و دیگری ناپاکی درونی ( مفردات ، ص 503 ) برخی از مفسران و فقها با توجه به این آیه ، مشرکان و کافران را نجس ظاهری دانسته اند و برخی دیگر نجاست آنان را روحی و باطنی قلمداد کرده اند که مولانا با این نظر موافق است . ]

کِرم کو زاده است در سِرگین ، اَبَد / می نگرداند به عنبر ، خُویِ خَود

برای مثال ، کرمی که درونِ مدفوع زاده می شود هرگز نمی تواند طبعِ خود را تغییر دهد و به عنبر و بویِ خوش عادت کند .

چون نَزَد بر وی نثارِ رَشِّ نور / او همه جسم است ، بی دل چون قُشور

چونکه نورِ حق بر پلیدانِ حق ستیز نپاشیده است آنان جسمی بدونِ روحِ حقیقی هستند . درست مانندِ پوستی که مغز ندارد . [ مصراع اوّل اشاره به حدیثی که توضیح آن در شرح بیت 189 دفتر دوّم آمده است ]

ور زِ رَشِّ نور ، حق قسمیش داد / همچو رسمِ مِصر ، سِرگین مرغ زاد

و اگر خداوند از نورِ خویش بر حق ستیزان بهره ای عطا می فرمود . مانندِ رسمِ متداول مردمِ مصر از مدفوع ، جوجه پدید می آمد . [ یکی از روش های جوجه کشی مردمِ مصرِ باستان این بود که تخم ها را درونِ سرگین می نهادند و بدان حرارتی ملایم می دادند و بعد از چند روز جوجه ها سر از تخم بیرون می آوردند . نیکلسون می گوید : « این رسم در زمانِ سلطۀ مسلمانان بر مصر به صورت صنعتِ پُر رونقی درآمد که خبرگان آن را اداره می کردند . عبدالطیف ، اجاق هایی را توصیف کرده که به همین منظور با مهارت ساخته می شده است . و تنها اشارت به این کرده که برای سوختِ آنها از سرگین استفاده می شده است . به جرأت می توان گفت که گزارشِ وی منطبق با واقعیّات است . امّا تعبیر مولوی دلالت دارد بر خطای عامۀ مردم که به سهولت در کشورهایی رُخ می داده که این قبیل روش های جوجه گیری در آنجا ناشناخته بوده است » ( شرح مثنوی معنوی مولوی ، دفتر چهارم ، ص 1430 ) ]

منظور بیت : اگر پلیدان از نورِ هدایت برخوردار می شدند حتماََ پرندۀ فضل و کمال در وجودشان متولد می شد .

لیک نه مرغِ خسیسِ خانگی / بلکه مرغِ دانش و فرزانگی

البته این مرغ ، مرغِ پَستِ خانگی نیست بلکه مرغِ دانش و حکمت است . [ یعنی هر کسی که از انوارِ هدایتِ الهی برخوردار شود ، از کالبدِ جسمانی او دانش و بینش عرفانی حاصل می شود ، نه مرغِ علومِ ظاهری . ]

تو بِدان مانی ، کز آن نوری ، تهی / ز آنکه بینی بر پلیدی می نهی

در اینجا مولانا مجدداََ به حکایت آن عاشقِ گستاخ بازمی گردد و از قولِ معشوق می گوید : ای بی ادب تو مانندِ آن کسی هستی که از انوارِ الهی خالی است زیرا بینی خود بر نجاست نهاده و آن را می بویی .

از فراقت زرد شد رُخسار و رُو / برگِ زردی ، میوۀ ناپُخته تو

بر اثرِ فراق ، رنگ و رویت مانندِ برگِ خوشیده ، پژمرده و زرد شده است . هر چند برگ هایِ درختِ وجودت زرد شده ، امّا میوۀ روحت همچنان خام مانده است . [ زیرا در عشقِ خود صادق نیستی و از مرتبۀ عشق های رنگین فراتر نرفته ای . ]

دیگ ز آتش شد سیاه و دود فام / گوشت از سختی چنین مانده است خام

برای مثال ، وضعِ تو مانندِ آن دیگی است که بر اثرِ دود و آتشِ زیرِ آن ، سیاه و تیره شده است . امّا گوشتِ درونش به علّتِ سخت بودن و نداشتن لطافت همچنان خام و نپخته مانده است . [ پس تو ای مدعی عاشقی هر چند که زمانِ فِراقت طولانی بوده امّا آتشِ فراق روحِ خامِ تو را به کمالِ پختگی نرسانده است . ]

هشت سالت جُش دادم در فراق / کم نشد یک ذره خامیت و نفاق

من هشت سالِ تمام ، تو را در جوششِ فراق افکندم . یعنی آتشِ فراق را متوجۀ تو کردم امّا ذرّه ای از خامی و نفاقِ تو کاسته نشد .

غُورۀ تو سنگ بسته کز سَقام / غوره ها اکنون مَویزند و ، تو خام

مثال دیگر ، ای خام ، تو مانندِ غوره ای هستی که به سبب آفت ، همچنان نارسیده مانده . در حالی که غوره های دیگر همه رسیده اند و به مَویز مبدّل شده اند . [ مولانا در مثنوی شریف به کرّات افرادِ خام و نپخته را به «غوره» و کاملان را به «انگور» و مَویز تشبیه کرده است . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد