مخلوقی که به تو ظلم کند به حقیقت او آلتی است | شرح و تفسیر

با سِنان و تیغ لابه چون کنی ؟ / کو اسیر آمد به دستِ آن سَنی

چرا در برابر نیزه و شمشیر تضرّع می کنی در حالی که نیزه و شمشیر در دستِ آن فاعلِ عالیقدر اسیر است . [ سِنان = سرنیزه / سَنی = رفیع ، بلند مرتبه ]

او به صنعت آزر است و من صَنَم / آلتی کو سازدم ، من آن شوم

برای مثال ، حضرت حق مانندِ آزر است و من بُت . هر چیزی که از من بسازد . من همان می شوم . ( کو = مخفف که او / صَنم = بُت ، در تداول فارسیان به معنی دلبر و معشوق نیز می آید / آزر = شرح بیت 1239 دفتر پنجم ) [ این بیت و ابیات بعدی بیانگر یکی از مبانی مکتب فکری و ذوقی مولاناست . و آن اینکه جمیع ممکنات ، مستند است به مشیّت الهی و فعلِ حضرت حق در علل و اسباب محصور نیست . چرا که علل و اسباب را نیز همو ساخته است . پس هر گاه مشیّت او اقتضا کند . علل و اسباب معهود و غیر معهود نیز خرق می شود . ]

گر مرا ساغر کند ، ساغر شوم / ور مرا خنجر کند ، خنجر شوم

اگر خالقِ متعال مرا جام کند . جام می شوم و اگر مرا خنجر کند ، خنجر می شوم . ( ساغر = جام ) [ مولانا همۀ این معانی را به نحو متضاد آورده تا قدرت مطلقۀ الهیّه را نشان دهد که هر گاه مشیّت او اقتضا کند یک پدیده را به ضدِّ خود بدل کند . ]

گر مرا چشمه کند ، آبی دهم / ور مرا آتش کند ، تابی دهم

اگر مرا چشمۀ آب کند . چشمۀ آب می شوم و آب می دهم و اگر مرا آتش کند ، گرما می دهم و می سوزانم .

گر مرا باران کند ، خِرمن دهم / ور مرا ناوَک کند ، در تن جَهم

اگر خداوند مرا باران کند ، خرمن با صفا پدید می آورم و اگر مرا پیکان کند ، در جسم فرو می روم . [ ناوک = تیر ، تیری که با کمان اندازند ]

گر مرا ماری کند ، زهر افکنم / گر مرا یاری کند ، خدمت کنم

اگر خداوند مرا مار کند ، زهر می ریزم و اگر مرا یار کند خدمت می کنم .

من چو کِلکم در میانِ اِصبَعَین / نیستم در صفِّ طاعت بَین بَین

من مانندِ قلمی هستم در میان دو انگشت او . و در صفِ بندگی او مردّد و مُذَبذَب نیستم . ( کِلک = قلم / بَین بَین = مردّد شدن میان دو کار ) [ اکبر آبادی می گوید : مراد از مصراع دوم اینست که من میان طاعت و عصیان مردّد نیستم ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر پنجم ، ص 81 ) ]

خاک را مشغول کرد او در سُخُن / یک کفی بِربود از آن خاکِ کُهُن

حضرت عزرائیل (ع) ، زمین را به گفتگو سرگرم کرد و مشتی از آن خاکِ قدیمی برداشت .

ساحرانه در رُبود از خاکدان / خاک مشغولِ سخن چون بیخودان

عزرائیل با مهارت و ظرافت مشتی خاک از زمین برداشت در حالی که خاک هنوز مانندِ آدم های مدهوش حرف می زد . [ ساحرانه = مراد ماهرانه و تردستانه است ]

بُرد تا حق تُربتِ بی رأی را / تا به مکتب آن گریزان پای را

عزرائیل خاک را که از رفتنِ به درگاه الهی ناخرسند بود به درگاه حضرت حق بُرد . و او را مانندِ طفلی که از مدرسه می گریزد به مدرسه برد .

گفت یزدان که به علمِ روشنم / که تو را جلّادِ این خلقان کنم

حضرت حق فرمود : قسم به علمِ مبین ام که تو را قابضِ ارواح آدمیان کنم . [ جلّاد = میر غضب ، مأمور شکنجه ، در اینجا مراد قبض کنندۀ روح از جسم است . ]

گفت : یا رب دشمنم گیرند خلق / چون فشارم خلق را در مرگ ، حلق

عزرائیل به حضرت حق عرض کرد : پروردگارا اگر گِلویِ مردم را به هنگام مرگ بفشارم دشمنم شوند .

تو روا داری ، خداوندِ سَنی / که مرا مبغوض و دشمن رُو کُنی ؟

ای خداوند بلند مرتبه ، آیا تو جایز می دانی که مردم مرا دشمنِ خود شمرند و مرا به صورت دشمن ببینند ؟ [ سَنی = رفیع ، بلند مرتبه ]

گفت : اسبابی پدید آرم عِیان / از تب و قُولِنج و سر سام و سِنان

خداوند فرمود : من بهانه ها و اسبابی آشکار ، ایجاد می کنم از قبیل تب و قولنج و سرسام و زخم نیزه . [ سِنان = در اینجا مراد زخم نیزه است / قولنج = شرح بیت 2678 دفتر چهارم / سرسام = اطبای قدیم «سرسام» را جزو بیماری های سر و دماغ دانسته اند . و آن را بر دو قسم تقسیم کرده اند یکی سرسام دَمَوی و دیگری سرسام صفرایی . علایم این بیماری عبارت است از تب گرم ، سردرد و بی خوابی ، هذیان گفتن و زوال عقل ، آتشین بودن رنگِ ادرار و جهش تند نبض و برخی علائم دیگر ( قانونچه ، ص 92 و 93 ) نام امروزین این بیماری ، «مننژیت» است .

به هر حال مولانا می فرماید : بیماری ها و حوادث تماماََ بهانه هایی است برای تشریف فرمایی دفعی و یا تدریجی حضرت عزرائیل (ع) . ]

که بگردانم نظرشان را ز تو / در مرض ها و سبب هایِ سه تُو

تا انظار مردم را از تو به سوی بیماری ها و اسباب مختلف مرگ جذب کنم . ( سه تُو = سه لا ، در اینجا مراد مختلف و متنوع است ) [ خداوند به عزرائیل اطمینان داد که مردم چنان در اندیشۀ اسباب ظاهری مرگ فرو خواهند رفت که یادشان می رود که عزرائیل قابض الارواح است . ]

گفت : یا رب بندگان هستند نیز / که سبب ها را بدرّند ای عزیز

عزرائیل گفت : پروردگارا ای معبود گرامی ، بندگانی هستند که علل و اسباب را پاره می کنند . یعنی چون به عالم روح توجه کرده اند جسم خود را از مقتضیّات مادّی و طبیعی رها کرده اند .

چشمشان باشد گذاره از سبب / در گذشته از حُجُب از فضلِ رَب

چشمِ آنان از حیطۀ علل و اسباب درگذشته است و به فضلِ پروردگار از حجاب های طبیعی نیز عبور کرده است . یعنی چشم دل روشن بینان از سطح ظاهری طبیعت می گذرد و به ماورای طبیعت نفوذ می کند .

سُرمۀ توحید از کحّالِ حال / یافته ، رَسته ز علّت و اعتلال

اینان از کحّالِ حال ، سرمۀ توحید گرفته و به چشم خود کشیده اند . یعنی بندگان خاص خدا از حضرت حق که بصیرت دهندۀ چشم ظاهر و باطن است بینشِ توحیدی حاصل کرده اند و چشمِ دلشان با حقیقتِ توحید بینا و منوّر شده است . بدین ترتیب از جمیعِ بیماری های اخلاقی و شخصیتی رهیده اند . [ کحّال = سُرمه کش ، کسی که در قدیم چشم بیماران را مداوا می کرد / حال = موهبتی است که از عالم علوی گاه به گاه بر دل سالک درآید و در آمد و شد باشد تا آنکه او را به کمند جذبه الهی درکشد و از جهان فرودین به جهان برین برد ، در اینجا مراد مکاشفات روحانی است / اِعتلال = بیماری ، بیمار شدن ]

منظور بیت : مکاشفات روحانی ، دیدۀ باطنی عارفان را بصیر و منوّر کرده است .

ننگرند اندر تب و قولِنج و سِل / راه ندهند این سبب ها را به دل

این بندگان خاص به تب و قولنج و سِل توجهی ندارند . و این اسبابِ طبیعی و ظاهری را به دل خود راه نمی دهند . [ قولنج = شرح بیت 2678 دفتر چهارم ]

ز آنکه هر یک زین مرض ها را دواست / چون دوا نپذیرد ، آن فعلِ قضاست

زیرا هر یک از این بیماری ها دوایی دارد . و هر بیماری که درمان نشود مسلماََ آن کار قضای الهی است .

هر مرض دارد دوا ، می دان یقین / چون دوایِ رنجِ سرما ، پوستین

یقین بدان که هر مرضی دوایی دارد . چنانکه مثلاََ پوستین ، رنج سرما را بر طرف می کند .

چون خدا خواهد که مردی بفسُرد / سردی از صد پوستین هم بگذرد

امّا وقتی خدا اراده کند که شخصی از سرما یخ بزند . سرما از صد تا پوستین هم می گذرد .

در وجودش لرزه یی بنهد ، که آن / نه به جامه بِه شود ، ن از آشیان

در تن او چنان لرزی پدید می آورد که آن لرز نه با لباس بر طرف می شود و نه با خانه و کاشانه .

چون قضا آید طبیب ابله شود / و آن دوا در نفع هم گمره شود

هر گاه قضای الهی فرا آید . طبیب نیز احمق می شود و تمام داروهای او خاصیّت درمان کنندگی خود را از دست می دهد و بر عکس می شود . [ در بیت 53 دفتر اوّل آمده :

از قضا سرکنگبین صفرا نمود / روغن بادام خشکی می نمود ]

کی شود محجوب ، ادراکِ بصیر ؟ / زین سبب هایِ حجابِ گُول گیر

ادراک شخصِ بینا کی ممکن است که با حجاب این علل و اسباب که فقط نابخردان را اسیر خود می کند پوشیده شود ؟ [ گُول گیر = ابله شناس ، شکار کنندۀ آدم های احمق ]

اصل بیند دیده ، چون اَکمَل بُوَد / فرع بیند ، چونکه مرد اَحوَل بُوَد

هر گاه چشم باطنی کسی از حد طبیعی کمال بیشتری داشته باشد می تواند حقیقت را مشاهده کند و اگر دیدۀ باطنی کسی کثرت بین باشد همواره فروع و اسباب را می بیند . [ اَکمَل = کامل تر / اَحوَل = لوچ ، کج چشم ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد