ماشاءَ اللهُ کانَ یعنی خواست خدا و رضای او جویید | شرح و تفسیر

بلکه تَحریض است بر اِخلاص و جِدّ / که در آن خدمت ، فزون شو مُستَعدّ

بلکه این کلام برای انگیختن شور و حال در اخلاص و جدّیت است بدیم معنی که : ای بندۀ خدا در خدمت و طاعت الهی آمادۀ بیشتری داشته باش . [ تحریض = برانگیختن ، تحریک کردن ]

گر بگویند آنچه می خواهی تو راد / کار کارِ توست بر حسبِ مُراد

اگر فرضاََ به تو بگوید : ای جوانمرد ، تو هر چه خواهی همان خواهد شد . و هر کاری مطابق میل و مراد تو انجام می گیرد . [ راد = جوانمرد ، دلیر ، صاحب همّت ]

آنگهان تنبل کنی جایز بُوَد / کآنچه خواهی ، و آنچه گویی آن شود

در آن صورت اگر تنبلی نشان دهی جایز است . زیرا هر آنجه بخواهی و هر آنچه بگویی همان می شود . [ بی آنکه نیاز به تلاش داشته باشی . ]

چون بگویند اَیشَ شاءَ اللهُ کان / حُکم ، حکمِ اوست مطلق جاودان

اما اگر بگویند : هر چه خواهد همان شود . فرمان ، فرمانِ مطلق و جاودان اوست . ( اَیش = مخفّف اَیُّ شی ءِِ به معنی هر چیز ) [ ادامه معنا در بیت بعد ]

پس چرا صد مَرده اندر وِردِ او / بر نگردی بندگانه گِردِ او ؟

پس چرا با نیرویی برابر صد مَرد یعنی با نیروی صد چندان و بنده وار به ذکر و طاعتِ او نمی پردازی ؟ [ ای جبری حال که ارادۀ بشری بدون تلاش تحقق نمی پذیرد پس چرا بهانه تراشی می کنی و خود را از سعی و اجتهاد برکنار می داری ؟ جا دارد که در اعمال و احوال خود کوشا باشی تا به اقتضای مشیّت الهی به مراتب والا نایا شوی . ]

گر بگویند : آنچه می خواهد وزیر / خواست آنِ اوست اندر دار و گیر

مثلاََ اگر به تو بگویند : یعنی چنین شایع شود که فلان وزیر در امور سیاسی و حکومتی هر چه بخواهد همان می شود . ( دار و گیر = سیاست و حکومت ، کرّ و فرّ ) [ ادامه معنا در بیت بعد ]

گِردِ او گَردان شوی صد مَرده زود / تا بریزد بر سَرت احسان و جود

تو با نیرویی صد چندان فوراََ اطراف او می گردی تا آن وزیر تو را مشمول بخشش و احسان خود کند . [ در اینجا دیگر نمی گویی آن وزیر که همه کاره است و هر چه بخواهد می شود . پس چرا من بیهوده تلاش کنم ؟ ]

یا گریزی از وزیر و قصرِ او ؟ / این نباشد جُست و جُویِ نصرِ او

یا آیا از آن وزیر و کاخِ او فرار می کنی ؟ مسلماََ فرار کردن راه طلبِ یاری و احسان وزیر نیست .

بازگونه زین سخن کاهِل شدی / مُنعکس اِدراک و خاطر آمدی

اما ای جبری ، تو مفادِ عبارت « ماشاء الله کان » را وارونه فهمیده ای . یعنی به جای اینکه (در اعمال و طاعات) چالاک و فعال شوی . دچار تنبلی و کسالت شده ای . خلاصه درک و دریافت تو از آن عبارت برعکس است . [ کاهل = تنبیل ]

امر ، امرِ آن فلان خواجه ست هین / چیسن ؟ یعنی با جُز او کمتر نشین

بهوش باش که فرمان ، فرمان فلان دولتمرد است . معنی این جمله چیست ؟ یعنی با اشخاص غیر او حشر و نشر مکن .

گِردِ خواجه گَرد ، چون امر آنِ اوست / کو کُشد دشمن ، رهانَد جانِ دوست

بلکه پیرامون آن دولتمرد بگرد . زیرا فرمان ، فرمانِ اوست . هموست که دشمن را می کُشد و دوست را می رهاند .

هر چه او خواهد ، همان یابی یقین / یاوه کم رَو ، خدمتِ او برگُزین

هر چه را که آن دولتمرد بخواهد . یقیناََ همان را خواهی یافت . حال که امر بدین منوال است حرکات بیهوده انجام مده و تنها خدمت به او را اختیار کن .

نی چو حاکم اوست گِردِ او مگرد / تا شوی نامه سیاه و روی زَرد

نه آنکه چون او حاکم است اطرافش نگردی و سرانجام رسوا و شرمنده شوی .

حق بُوَد تأویل کآن گرمت کند / پُر امید و چُست و با شرمت کند

تأویلی که تو را دلگرم و امیدوار و چالاک و شرمسار کند تأویلی حقیقی است . یعنی عبارت ماشاء الله و کان که مستمسک جبریان شده برای تشویق و تحریض آدمی در عرصۀ طاعت و خدمت است نه توجیه تنبلی و خمودگی . پس اگر آن جمله بدین امر تأویل شود که انسان باید بر تلاش خود بیفزاید و هر چه بیشتر عمل صالح انجام دهد تأویلِ خوبی است . [ تأویل = بیان مفاد کلام بر خلافِ ظاهر آن ]

ور کند سُستت ، حقیقت این بدان / هست تبدیل و نه تأویل است آن

اما اگر تأویل آن عبارت تو را سست و کاهل کند بدان که آن تأویل ، تأویل نیست بلکه تبدیل و تحریف است .

این برای گرم کردن آمده ست  / تا بگیرد ناامیدان را دو دست

این سخن ، یعنی جملۀ ماشاء الله کان برای دلگرم کردن تو در انجام طاعت و خدمت است . تا دست ناامیدان را بگیرد و آنان را به لطف و کرمِ الهی امیدوار کند .

معنیِ قرآن ز قرآن پُرس و بس / وز کسی کآتش زده ست اندر هوس

معنی و مقصود قرآن را فقط باید از خودِ قرآن بپرسی و نیز از کسی که بر هوای نَفسِ خود آتش رده است . [ مصراع اوّل به شیوۀ متعالی « تفسیر قرآن به قرآن » اشارت دارد . حضرت علی (ع) می فرماید : « خداوند یادآور شده است که اجزاء قرآن کریم یکدیگر را تصدیق می کنند » ( نهج البلاغه فیض الاسلام ، خطبه 18 ) و باز می فرماید : « با کتاب خدا (قرآن کریم) است که بصیرت می یابید و (بحق) سخن می گویید و می شنوید و برخی از قرآن ، گویای برخی دیگر از آن است (آیات قرآنی یکدیگر را تفسیر می کنند) و برخی از آن گواهِ برخی دیگر است » ( نهج البلاغه فیض الاسلام ، خطبه 134 ) . مولانا در مصراع دوم می گوید تفسیر قرآن کریم را کسی می داند که بر خرمنِ هواهای نفسانی خود آتش ریاضت زده باشد . چنانکه در آیه 79 سورۀ واقعه آمده است « و درنیابند ( حقایق قرآنی را ) جز پاکان » ]

پیشِ قرآن گشت قربانی و پَست / تا که عینِ روحِ او قرآن شده ست

چنین شخصی در برابر قرآن خاضع و قربانی شده . تا بدان حد که روح او به عینِ قرآن تبدیل یافته است . یعنی قرآن مجسّم شده است .

روغنی کو شُد فِدایِ گُل به کُل / خواه روغن بوی کُن ، خواهی تو گُل

برای مثال ، روغنی که بطور کامل فدای گُل شده . یعنی با آن کاملاََ امتزاج یافته است . در آن حال تو می خواهی گُل را بو کن یا روغن را . هیچ فرقی نمی کند .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد