قصۀ اُشتر و گاو و قُچ که در راه بند گیاه یافتند | شرح و تفسیر

اُشتر و گاو و قُچی در پیشِ راه / یافتند اندر رَوِش ، بندی گیاه

شتر و گاو و قوچی با هم در راهی می رفتند . در راه یک دسته علف پیدا کردند . [ قُچ = مخفف قوچ / بَند = دسته ، بسته ]

گفت قُچ : بخش ار کنیم این را ، یقین / هیچ کس از ما نگردد سیر از این

قوچ گفت : اگر ما این مقدار ناچیز علف را میان خود قسمت کنیم . هیچیک از ما سیر نخواهد شد .

لیک عُمرِ هر که باشد بیشتر / این علف او راست اولا ، گو بخَور

امّا عُمرِ هر یک از ما درازتر باشد . این علف به او می رسد . پس باید به او بگوییم : این علف را بخور .

که اَکابر را مقدّم داشتن / آمده ست از مصطفی اندر سُنَن

زیرا در سنّتِ حضرت محمد (ص) آمده است که بزرگان را باید مقدم داشت . یعنی باید به آنکه سنّش بیشتر است احترام گذاشت و رعایت حالش را کرد . [ در کنزالعمّال آمده که رسول خدا فرمود : « از جمله موارد بزرگداشت من ، احترام نهادن به پیرانِ امّتم است » ( میزان الحکمة ، ج 2 ، ص 1535 ) ]

گرچه پیران را در این دورِ لِئام / در دو موضع پیش می دارند عام

اگر چه در روزگار وانفسایِ ما که غلبه با فرومایگان است . پیران را در دو جا مقدّم می دارند . [ لِئام = فرومایگان ، جمع لئیم ]

یا در آن لوتی که آن سوزان بُوَد / یا بر آن پُل کز خَلَل ویران بُوَد

یا وقتی که غذا بسیار داغ است . و یا وقتی که می خواهند از روی پُلی که رو به ویرانی نهاده عبور کنند . [ در قدیم رسم خانواده ها چنین بود که غذا را در یک ظرف بزرگ نظیر مجمعه می ریختند و همه مشترکاََ از آن ظرف می خوردند . در اینگونه موارد باید رعایت حال سالخوردگان می شد . چون نه چالاک بودند و نه دندان مناسبی داشتند . مولانا از روزگار خود گله می کند که چرا صِغار رعایت حال کِبار را نمی کنند و از سرِ لئامت حتّی آنان را شپر بلایِ خود می کنند ؟ یعنی وقتی غذا ملایم و مطبوع است به هیچکس امان نمی دهند و حقّ پیران نگه نمی دارند . امّا وقتی غذا داغ و دهان سوز باشد ابتدا به پیران تعارف می کنند . همینطور وقتِ گذر از روی پل هایِ خطرساز و نامطمئن پیران را مقدم می دارند . ]

خدمتِ شیخی ، بزرگی ، قایدی / عامّ نآرَد بی قرینۀ فاسدی

عوام النّاس بدون آنکه قصدِ بَدی داشته باشند به شیخ بزرگ و راهنمای خود احترام نمی گذارند .

خیرشان اینست ، چه بوَد شرِّشان / قُبحشان را بازدان از فرّشان

وقتی خوبیشان این باشد . وای از بدی شان . تو باید شدّت بدی آنان را از خوبی شان قیاس کنی .

سویِ جامع می شد آن یک شهریار / خلق را می زد نَقیب و چوبدار

پادشاهی برای نمازگزاردن به سوی مسجدی می رفت و محافظان و چماقدارنِ او مردم را می زدند . ( نَقیب = مهتر قوم ، رئیس قوم ، در اینجا مراد گارد امنیتی حاکم است / چوبدار = چماقدار ، محافظانی که چوب بدست می گیرند و مردم را از سر راهِ حاکم می پراکنند ) [ مولانا برای بسط مضمون بیت قبل تمثیلی کوتاه می آورد : پادشاهی به سوی مسجدی می رفت تا در آنجا نماز گزارد . مأموران محافظ و گارد امنیتی او ، خلق الله را با چوب و چماق می زدند تا راه برای آن جبّار خودکامه باز شود . در میان مضروبین شخصی مفلس که ضربات بیشتری خورده بود و خون از سر و رویش می چکید به آن شاهِ خودکامه خطاب کرد که : وقتی در امرِ خیرت که رفتن به مسجد باشد این همه شرّ به مردم می رسد . ببین وقتی که قصدِ ستم داری چه محشری به پا می کنی . ]

آن یکی را سر شکستی چوب زن / وآن دگر را بردریدی پیرهن

چماقداران جبّار سرِ جمعی را شکستند و لباس عده ای را نیز کشیدند و پاره کردند .

در میانه بیدلی دَه چوب خَورد / بی گناهی که بِرَو از راه بَرد

در این گیر و دار آدم بیچاره ای بی آنکه گناهی داشته باشد . دَه ضربۀ چماق بر سر و رویش وارد آمد . یعنی از سرِ راهِ حاکم برو کنار . [ بیدل = آزرده ، دلتنگ ، عاشق ، در اینجا معنی مفلس و بیچاره مناسب است / بَرد = دور شو ]

خوت چکان رُو کرد با شاه و بگفت/ ظلمِ ظاهر بین ، چه پرسی از نهفت ؟

آن بیچارۀ مضروب در حالی که خون از سر و رویش می چکید به شاهِ جبّار گفت : ظلم آشکارت را ببین . از ظلم پنهانت چه می پرسی ؟ یعنی وقتی ظلم پیدای تو این باشد . وای به ظلم نهانت .

خیرِ تو اینست ، جامع می روی / تا چه باشد شرّ و وِزرَت ای غوی

ای گمراه ، وقتی کارت خیرت که رفتن به مسجد و عبادت کردن است این نوع باشد . وای به حالِ بدی و اعمال گُنه آمیزت . ( وِزر = گناه ، بار سنگین ، در اینجا منظور اعمالی است که به گناه آلوده باشد / غَوی = گمراه ) [ مولانا بعد از آوردن تمثیل ، موضوع اهانت و جفا به پیران از سوی فرومایگان را ادامه می دهد . ]

یک سلامی نشنود پیر از خَسی / تا نپیچد عاقبت از وی بسی

خلاصه شخص پیر از فرومایگان سلامی نشنود . مگر آنکه از پیِ آن دچار گرفتاری و دردسری بسیار شود . یعنی وقتی فرومایگان از خدا بی خبر به سالخورده ای سلام می کنند قصد آزار و دست انداختن او را دارند . [ خَس = فرومایه ] مولانا در بیت 251 دفتر دوم می فرماید :

آدمی خوارند اغلب مردمان / از سلام علیکشان کم جُو امان

گُرگ دریابد ولی را ، بِه بُوَد / زآنکه دریابد ولی را نَفسِ بَد

اگر گُرگ به شحصی صالح حمله آرد . بهتر است از آنکه او گرفتار بَدنَفسان و شریران گردد . [ شیطان صفتان از گرگها نیز خطرناکترند . پس صالحان باید از گزند این طایفه آدمی خوار به خداوند سبحان پناه برند . ]

زآنکه گُرگ ار چه که بس اِستمگریست / لیکَش آن فرهنگ و کید و مکر نیست

زیرا درست است که گرگ ، پُر گزند است . امّا دانش و حیله و نیرنگ آدمیزاد را ندارد . [ شیران تمام استعدادو هوش و حواس خود را صرف طرّاحی توطئه و نقشه های شوم علیه این و آن می کنند . ]

ورنه کی اندر فتادی او به دام ؟ / مکر اندر آدمی باشد تمام

اگر گرگ دارای علم و خدعه بود مگر امکان داشت که به دام آدمی درافتد ؟ امّا قوه نیرنگ بازی در انسان بطور کامل وجود دارد .

گفت قُچ با گاو و اُشتر ای رِفاق / چون چنین افتاد ما را اتّفاق

مولانا در ادامه حکایت می گوید : قوچ به گاو و شتر گفت : ای رفیقان ، حالا که چنین اتفاقی برای ما رُخ داده . یعنی گیاهی پیدا شده است . ( رِفاق = دوستان ، رفیقان ) [ ادامه معنا در بیت بعد ]

هر یکی تاریخ عُمر اِبدا کنید / پیرتر اولاست باقت تن زنید

هر کدام ، تاریخ زندگی خود را آشکار کنید و آن را در بیان آرید . آنکه تاریخ حیاتش طولانی تر است به خوردن این علف سزاوارتر است . و باقیان باید کنار کشند و ادّعایی نداشته باشند . [ اِبدا = مخففِ اِبداء به معنی آشکار کردن ]

گفت قُچ : مَرجِ من اندر آن عهود / با قُچِ قربانِ اسماعیل بود

قوچ برای نشان دادن سالمندتر بودن خود گفت : در روزگاران پیشین ، چراگاه من با قوچی که به جای حضرت اسماعیل (ع) قربانی شد یکی بود . ( مَرج = چمنزار ، چراگاه ) [ مصراع دوم اشاره است به ماجرای ذبح اسماعیل (ع) به دست ابراهیم (ع) که آیات 102 تا 107 سورۀ صافات بدان ناطق است . / قوچ با این ادعای گزاف پیرتر از سایرین معرفی کرد . ]

گاو گفتا : بوده ام من سالخَورد / جفتِ آن گاوی کِش آدم جفت کرد

گاو گفت : اصلاََ من از همۀ شما سالخورده ترم . چون من جفتِ همان گاوی هستم که حضرت آدم (ع) با آن زراعت می کرد . [ گاو با این ادعای عجیب می خواست به اصطلاح روی دست قوچ بلند شود . ]

جفتِ آن گاوم کِش آدم ، جَدِّ خلق / در زراعت بر زمین می کرد فَلق

بله ، من جفتِ همان گاوی هستم که حضرت آدم (ع) ، جَدِّ همۀ انسان ها ، در اثنای زراعت ، زمین را بوسیلۀ ما شخم می زد . [ فَلق = شکافتن ، در اینجا مراد شخم زدن است ]

چون شنید از گاو و قُچ ، اُشتر شگفت / سر فرو آورد و آن را بر گرفت

همینکه شتر این دروغ های عجیب را از قوچ و گاو شنید . سرش را پایین آورد و آن دسته علف را به دندان گرفت .

در هوا برداشت آن بندِ قصیل / اُشترِ بُختی ، سبک بی قال و قیل

شتر قوی هیکل ، بدون هیچ سر و صدایی آن دسته علف را به چابکب بلند کرد . [ قصیل = بوتۀ سبز جو که به چهارپا می دهند ، مراد همان دسته علف است / بُختی = شتر قوی هیکل ]

که مرا خود حاجتِ تاریخ نیست / کین چنین جسمی و عالی گردنی است

 شتر با زبان حال گفت : من نیازی به بیان طول عُمرم ندارم . زیرا دارای جُثه ای بزرگ و گردنی دراز هستم . یعنی ظاهر من آشکارا نشان می دهد که از شما خُردتر نیستم . پس به خوردن این علف سزاوارترم .

خود همه کس داند ، ای جانِ پدر / که نباشم از شما من خُردتر

عزیزم ، هر کسی می داند که من از شما کوچکتر نیستم .

داند این را هر که اصحاب نُها است / که نهادِ من فزون تر از شماست

هر کس که خردمند باشد . این حقیقت را می داند که جُثۀ من از شما بزرگتر است . [ نُها = نُهی ، عقل / اصحاب نهی = خردمندان / نهاد = سرشت ، خلقت ، در اینجا مراد جثه و هیکل است ] ]

جملگان دانند کین چرخِ بلند / هست صد چندان که این خاکِ نژَند

مولانا به ادامه سه مسافر باز می گردد و می گوید : مسیحی به همسفران خود گفت : همه می دانند که این آسمان بلند ، صد مرتبه از این زمین کهنه و پژمرده پهناورتر است . [ نَژَند = افسرده ، پژمرده ]

کو گُشادِ رُقعه هایِ آسمان ؟ / کو نهادِ بُقعه هایِ خاکدان ؟

وسعت طبقات آسمان کجا و هیأت محدود اماکن زمین ؟ [ رُقعه = نوشته ، مکتوب ، در اینجا مراد طبقات مختلف آسمان است / بُقعه = جا ، محل ، مکان ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد