قصه پروردن حق تعالی نمرود را بی واسطۀ مادر | شرح و تفسیر

یک پلنگی طفلکان نوزاده بود / گفتم : او را شیر دِه ، طاعت نمود

به پلنگی که به تازگی بچّه هایی زاییده بود گفتم که به او شیر بده و او از فرمانم اطاعت کرد .

پس بدادش شیر و خدمتهاش کرد / تا که بالغ گشت و زَفت و شیرمرد

پس پلنگ بدان طفل شیر داد و بدو خدمت کرد تا آنکه طفل ، بالغ و تناور و نیرومند شد .

چون فِطامش شد ، بگفتم با پری / تا درآموزید نطق و داوری

چون آن طفل از مکیدن شیر باز ایستاد به یکی از جنّیان گفتم که بدو شخن گفتن و تمیز حق و باطل آموزد . [ فِطام = باز گرفتن طفل از شیر ]

پرورش دادم مر او را زآن چمن / کی به گفت اندر بگنجد فنِّ من

به هر تقدیر من طفل مذکور را در آن چمنزار پروردم . هنر نامحدود من چگونه ممکن است که در گفتار آید ؟

داده من ایّوب را مِهرِ پدر / بهرِ مهمانیِّ کِرمان بی ضرر

من (خداوند متعال) به ایّوب نبی شفقتی پدرانه نسبت به کِرم های بدنش دادم تا از آن کِرم ها بخوبی میزبانی کند . [ صاحب منهج می نویسد ایوب چون می دید کرمی از زخمش بر زمین می افتد آن را از زمین برمی داشت و روی زخمش می گذاشت تا از آن بخورد . ]

داده کِرمانرا بَرو مِهرِ ولد / بر پدر من اینت قدرت ، اینت یَد

به کِرم ها نیز محبّت فرزند بر پدر را عطا کردم . شگفتا از این قدرت . شگفتا از این تسلّط . [ اینت = این تو را ، تو را این /  یَد = در اینجا مجازاََ به معنی قدرت و تسلّط است ]

مادران را دأب من آموختم / چون بُوَد لطفی که من افروختم ؟

این منم که به مادران ، راه و رسم مادری را آموخته ام . شعلۀ لطفی که من افروخته باشم چگونه است ؟ ( مسلماََ هرگز خاموش نگردد . ) [ دَأب = روش ، طریقه ، راه و رسم ]

صد عنایت کردم و صد رابطه / تا ببیند لطفِ من بی واسطه

خلاصه صد نوع لطف و احسان کردم و اسباب و وسایطی انگیختم تا او لطف مرا بی واسطه مشاهده کند .

تا نباشد از سبب در کش مکش / تا بُوَد هر استعانت از مَنَش

تا درگیر علل و اسباب نشود و هر گاه کمکی می خواهد از من طلب کند . [ این کمال احسان است که از سیطرۀ علل و اسباب برهد و به مسبب الاسباب پناه جوید . چنین کسی متوکّلِ عَلَی الله است . ]

ورنه ، تا خود هیچ عذری نَبوَدَش / شَکوَتی نَبوَد ز هر یارِ بَدَش

و جای هیچ عذر و بهانه ای برایش نماند . و از هیچ یار بَدی شکایت نکند . ( شَکوَت = شکایت ) [ اکبرآبادی می گوید : یعنی بی وسائط و اسباب بپروردم تا از جانب ما هیچ عذری او را نباشد و گمرهی خود را به وسائط و اسباب نسبت نکند ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر ششم ، ص 191 ) ]

این حِضانَت دید با صد رابطه / که بپروردم ورا بی واسطه

نمرورد صد نوع شاهد به چشم خود دید که من (خداوند) او را بدون علل و اسباب معمولی پرورش دادم . [ حِضانت = نگاهداری کودک به شیوۀ مادران و دایگان مهربان ]

شُکرِ او آن بود ، ای بندۀ جلیل / که شد او نَمرود و سوزندۀ خلیل

ای بندۀ جلیل القدرم ، یعنی ای عزرائیل ، شُکرِ نمرود در قبال این همه نعمت آن بود که ابراهیم خلیل الله را در آتش قهر خود بسوزاند .

همچنان کین شاهزاده شُکرِ شاه / کرد اِستکبار و اِستکثارِ جاه

مانند این شاهزاده که به جای سپاسگزاری از شاه ، گردن کشی کرد و جاه و مقام خود را افزون شمرد . [ اِستکثار = فزون شمردن ، افزون طلبی ، چیزی را زیاد پنداشتن ]

که چرا من تابعِ غیری شوم / چونکه صاحب مُلک و اقبالِ نُو اَم

شاهزاده از رهِ تکبّر با خود گفت : چه دلیلی دارد که من تابع دیگران شوم . در حالی که من دارای مقام سلطنت و اقبال بدیعم .

لطف های شَه ، که ذکرِ آن گذشت / از تَجَبُّر بر دلش پوشیده گشت

الطاف شاه که قبلاََ مذکور افتاد به سبب گردن کشی شاهزادۀ مغرور از دل او پوشیده و نهان ماند . یعنی شاهزاده به علّت خودشیفتگی و غرور ، لطف و احسان شاه چین را فراموش کرد . [ تَجَبُّر = گردن کشی ، نافرمانی ]

همچنان نمرود آن الطاف را / زیرِ پا بنهاد از جهل و عما

چنانکه نمرود نیز به سبب نادانی و کوردلی الطاف الهی را زیر پا نهاد و ره ناسپاسی رفت . [ عما = همان عمی است به معنی کوری و نابینایی ]

این زمان کافر شد و ره می زند / کِبر و دعویِّ خدایی می کند

نمرود اینک به کفر گرایید و مردم را از راه هدایت باز می دارد . و تکبّر می ورزد و ادّعای خدایی می کند .

رفته سویِ آسمانِ با جلال / با سه کرکس ، تا کند با من قِتال

کار نمرود بدانجا رسید که با چند کرکس به سویِ آسمان شکوهمند رفت تا با من (خداوند) پیکار کند . [ ابیات اخیر اشارت است به قصّۀ نمرود که دعوی خدایی کرد و به جنگ با خدا رفت . نمرود پادشاه جبّار بابِل صندوقی را به تعدادی کرکس بست و خود در آن نشست و به آسمان پرواز کرد تا با خداوند بجنگد . عتّی چند تیر هم به سوی آسمان پرتاب کرد . ]

صد هزاران طفلِ بی تلویم را / کُشته تا یابد وی ابراهیم را

نمرود صدها هزار کودک بی گناه را که مستوجب هیچ نکوهشی نبودند کُشت تا ابراهیم (ع) کشته باشد . ( تلویم = مبالغه در نکوهش کردن ، در اینجا ممکن است مجازاََ به معنی گناه و تقصیر باشد ) [ طبق روایات و قصص و اقوال مفسران ، تولّد ابراهیم (ع) نیز مشابه ولادت موسی (ع) بوده است . ]

که مُنَجِّم گفت کاندر حکمِ سال / زاد خواهد دشمنی بهرِ قِتال

زیرا که منجّمان به نمرود گفته بودند که طبق احکام نجومی سال ، دشمنی برای پیکار با تو به دنیا خواهد آمد . [ منجّمان به نمرود خبر دادند که در فلان ماه از فلان سال  در این قریه پسری متولد شود به نام ابراهیم که تو و آیین تو را محو کند . چون سال موعود رسید نمرود دستور داد که همۀ زنان آبستن قریه را به زندان کنند تا هر پسری که از آنان در آن سال و آن ماه متولد شد هلاک شود ( تاریخ طبری ، ج 1 ، ص 234 و 235 و قصص الانبیا ثعلبی ، ص 63 و 64 ) ]

هین بکن در دفعِ آن خصم احتیاط / هر که می زایید ، می کُشت از خُباط

بهوش باش ، در هلاک آن کودکان احتیاط کن . یعنی حواست جمع باشد که حتّی یک نوزاد پسر جان سالم بدر نبرد که در آینده کیان تو را به مخاطره افکند . پس تا می توانی تسویه خونین راه بینداز . نمرود نیز از روی جنون هر کودک نوزاد را می کشت . [ خُباط = خطا ، لغزش ، اشتباه و دیوانگی ]

کوریِ او ، رَست طفلِ وحی کش / ماند خون های دگر بر گردنش

امّا به کوری چشم نمرود ، آن کودکی که حامل وحی ربّانی بود . یعنی ابراهیم خلیل الله نجات یافت و آن همه خونی که به ناحق ریخته شد وبال گردن نمرود گردید . [ وحی کش = وحی کِشنده ، حامل وحی ]

از پدر یابید آن مُلک ، ای عجب  / تا غرورش داد ظُلماتِ نسب ؟

این بیت هم بر آن شاهزادۀ مغرور منطبق است و هم بر نمرود : شگفتا آیا آن شاهزاده مغرور ( و شاید هم نمرود ) مُلک و سلطنت را از پدرش به ارث برده که تاریکی نَسَب و نژاد او را بفریفت ؟

دیگران را گر اُم و اَب شد حجاب / او ز ما یابید گوهرها به جیب

اگر مادر و پدر برای سایر شاهان و شاهزادگان حجاب بود . امّا چنین حجابی برای نمرود نبود . بلکه او گرهر سلطنت را از گریبان ما (مستقیماََ) به دست آورد .

گرگِ درنده ست نَفسِ بَد ، یقین / چه بهانه می نهی بر هر قرین ؟

نَفسِ امّاره بَدخُو حقیقتاََ گرگی درنده است . چرا بیهوده بهانه تراشی می کنی و مدعی می شوی که همنشینان بَد مرا گمراه کرده اند ؟ [ چرا به تقصیر خود صادقانه اعتراف نمی کنی ؟ چرا این و آن را متهم می کنی و گناه خود را به گردن آنان می افکنی ؟ ]

در ضَلالت هست صد کَل را کُلَه / نَفسِ زشتِ کُفرناکِ پُر سَفَه

این نَفسِ امّارۀ زشت و کفرآلود و نادان ، در موضوع گمراهی برای صد نفر آدمِ کچل ، کلاه می بافد . یعنی نَفس امّاره به قدری توجیه گر است که معایب گمراهان را با توجیهات پُر زرق و برق خود می پوشاند . به اصطلاح عامیانه همه چیز را ماستمالی می کند تا شخص حقیقت خود را نشناسد . [ کَل = کچل / کُلَه = مخفّفِ کلاه / سَفَه = نادانی ]

زین سبب می گویم ای بندۀ فقیر / سلسله از گردنِ سگ بر مگیر

ای بندۀ فقیر ، برای همین است که نباید قلّاده از گردنِ سگ برداری .

گر معلَّم گشت این سگ ، هم سگ است / باش ذَلَّت نَفسُهُ کو بَدرَگ است

اگر این سگ یعنی نَفس آدمی ، تربیت شده و تعلیم یافته هم که باشد . به هر حال سگ است . یعنی خوی تهاجم دارد . در زمرۀ کسانی باش که نَفس امّارۀ خود را ذلیل و خوار کرده اند . زیرا نَفس امّاره موجود ناسازگار بَدنهاد است . ( بَدرگ = ناسازگار / مُعَلَّم = آموخته ، تعلیم یافته / سگ مُعَلَّم = سگ دست آموز و تربیت شده مانند سگ گلّه ، سگ پلیس و … ) [ مولانا در این بیت نَفس امّارۀ مهار شده را به سگ دست آموز تشبیه کرده و می گوید : مبادا از نَفس سگ سیرت خود غافل شوی به این امید که نَفس امّاره ات را با طاعت و عبادت تحت ضبط و سلطۀ خود درآورده ای . چرا که خوی ذاتی و غریزی نَفس امّاره طغیان بر حدود شرع و اخلاق است . پس دشمنانگی این خصمِ قهّار و سگِ هار را سهل مگیر . ]

فرض می آری به جا ، گر طایفی / بر سهیلی ، چون اَدیمِ طایفی

اگر همچون چرم دبّاغی شدۀ شهر طائف ، تو نیز گِرداگِردِ ستارۀ سهیل بگردی . در آن صورت امر واجبی را انجام داده ای . [ سهیل = یکی از ستارگان قدر اوّل در صورت فلکی سفینه است . در این بیت مراد از «ستارۀ سهیل» ولیِ مرشد است / اَدیمِ طایفی = پوستِ دباغی شده منسوب به شهر طایف / اَدیم = پوست دباغی شده / طایف = شهری است در حجاز جنوبی در دوازده فرسنگی مشرق مکّه که پوست های دباغی شدۀ آن بس مرغوب و مشهور است . امّا ارتباط اَدیمِ طایفی با ستارۀ سهیل اینست که قدما بر این باور بودند که رنگ و بوی ادیم طایفی از تأثیر آن ستاره است . ]

تا سُهیلَت وا خَرَد از شرِّ پوست / تا شوی چون موزه یی هم پایِ دوست

تا ستارۀ سهیل ، یعنی ولیِ مرشد تو را از کثافاتِ پوست ، یعنی از آلایش های جسمانی و نفسانی پاک کند . تا سرانجام چکمه ای شوی به پای دوست . یعنی خاکسار و ملازم حضرت معشوق شوی .

جمله قرآن شرحِ خُبثِ نَفس هاست / بنگر اندر مُصحَف ، آن چشمت کجاست ؟

سراسر قرآن کریم در بیان پلیدی نَفس امّاره است . با دیدۀ باطنی به قرآن درنگر . چشمِ باطن بینِ تو کجا رفته است ؟ [ خُبث = پلیدی ]

ذکرِ نَفسِ عادیان ، کآلت بیافت / در قِتالِ انبیا مو می شکافت

از آن جمله یکی از بیانات قرآن کریم در شرح نَفس امّارۀ قوم عاد است که چون ابزار قدرت و سطوت به کف آوردند در کُشتن پیامبران سنگ تمام گذاشتند . [ «مو شکافتن» کنایه در مبالغه در دقّت است . امّا در اینجا کنایه از مبالغه در قتل آمده است ]

قرن قرن از شُومِ نَفسِ بی ادب / ناگهان اندر جهان می زد لَهَب

از نحوست نَفس نافرهیخته در هر عصر و دوره ای ناگهان شعله ای زبانه می کشید و به کیان جهان درمی افتاد . ( شُوم = نحوست ، ناخجستگی / لَهَب = زبانۀ آتش ) [ مهُلک ترین بلای روزگار زلزله و بلایای دیگر نیست . بلکه پیروی از نَفس امّاره ، خانمان سوزترین بلای بشری از آغاز تا به امروز بوده است . ]

شرح و تفسیر بخش قبل