غزل شماره 13 دیوان غزلیات شمس تبریزی / شرح و تفسیر

ای گُل ز اصلِ شکّری ، تو با شکر لایق تری / شکّر خوش و گُل هم خوش و از هر دو شیرین تر ، وفا

ای گُل ، یعنی ای بندۀ دور افتاده از اصل خود ، خاستگاه معنوی تو شهد و شیرینی عالَم شکوهمند ملکوت است و بدان عالَم سزاوارتری تا این عالم ناسوت . هر چند شکر و گُل به طور جداگانه خوب و دلنشین اند ولی ترکیب این دو خوب تر و شیرین تر است .

رُخ بر رُخِ شکّر بِنِه ، لذّت بگیر و بو بِدِه / در دولتِ شکّر بِجِه ، از تلخیِ جورِ فنا

ای گُل ، چهره به چهرۀ شکر بگذار . یعنی با شکر حقیقت درآمیز و از این درآمیختن به حظّ و لذّت روحانی واصل شو و بوی خوش خود را به شکر منتقل کن . و با شیرین شدنت از تلخی و خشونت فراق کدۀ دنیای فانی رها شو .

بِجِه = جهیدن گیر ، جهش کن .

تلخی جَور فنا = منظور این است که گذر از هستی دروغین و برآماسیدۀ خود ، کاری ساده نیست و برای عموم ، سخت و تلخ است .

فناء = در نظام فکری و عرفانی مولانا وقتی است که هستیِ متناهی فرو ریزد و از میان برخیزد و هستیِ نامتناهی می ماند . یعنی شخص از راه زدودن حالات و صفات ناپسند و آراستن خود به اخلاق و صفات الهی ، از هستی دروغین خود می میرد و در هستی برین و نوین الهی زاده می شود .

مولانا در سه بیت اخیر می فرماید : وقتی که آدمی با شکر الطاف حضرت معشوق درآمیزد . هستی نخستین خود را از دست می دهد و تبدیل می شود به گُلشکر . که در اینجا کنایه از عنایات ربّانی است .

اکنون که گشتی گُلشکر ، قوتِ دلی ، نورِ نظر / از گِل برآ ، بر دل گذر ، آن از کجا ؟ این از کجا ؟

اینک که تو ای گُل ، با شکر درآمیختی و گلشکر شده ای . هم غذای روحانی هستی و هم مایۀ قوّت بینایی . یعنی انسان به کمال رسیده ، موجب صفای دل ها و بصیرت دیده های دیگران می گردد . اینک ای انسانِ کمال یافته ، از مرتبۀ گِل یعنی از جهان گیتایی و جاذبه های آن بالاتر بیا و به جهان پاک لاهوتی صعود کن . دنیای ظاهری و مادّی کجا ؟ و دنیای باطنی و معنوی کجا ؟

منظور بیت : اینک که ای سالک عاشق با الطاف حضرت معشوق پرورده شده ای و صفات حقّانی گرفته ای و به کمال رسیده ای . در دل حقیقت جویان نور هدایت می تابانی و آنان را صاحب بینش و بصیرت می گردانی .

با خار بودی همنشین ، چون عقل ، با جانی قرین / بر آسمان رَو از زمین ، منزل به منزل تا لِقا

تو ای آدمی ، در آغاز با خار جسم مادّیات و نفسانیّات دمساز بودی ، چنانکه عقل جزیی نیز با جان لطیف همنشین بود . اینک منزل به منزل به سوی جهان برین پرواز کن تا سرانجام به دیدار حضرت معشوق توفیق یابی .

خار = در آثار مولانا بر این معانی دلالت دارد :

– عقده ها و پریشانی های روانی . در دفتر اوّل مثنوی ، ابیات 150 تا 153 آمده :

چون کسی را خار در پایش جهد / پای خود را بر سر زانو نهد

وز سرِ سوزن همی جوید سرش / ور نیابد می کند با لب ترش

خار ، در پا شد چنین دشوار یاب / خار ، در دل چون بُوَد ، واده جواب

خارِ دل را گر بدیدی هر خسی / دست کی بودی غمان را بر کسی ؟

– امور نفسانی : در دفتر سوم مثنوی ، ابیات 374 تا 376 آمده :

نَفس زین سان است ، زان شد کُشتنی / اُقتُلُوا اَنفُسَکُم گفت آن سَنی

خارِ سه سویست هر چون کِش نهی / در خَلَد وز زخمِ او تو کی جهی ؟

آتشِ ترک هوا در خار زن / دست اندر یارِ نیکوکار زن

– سختی و رنج : در دفتر سوم مثنوی ، بیت 538 آمده :

تلخ از شیرین لبان خوش می شود / خار از گُلزار دلکش می شود

– اشخاص فاقد معنویت : در دفتر پنجم مثنوی ، بیت 1850 آمده :

شعله در بنگاه انسانی زنم / خار را گلزار روحانی کنم

در سِرِّ خلقان می روی ، در راهِ پنهان می روی / بُستان به بُستان می روی ، آنجا که خیزد نقش ها

ای سالک راستین تویی که از لایه های سطحی نمودها و پدیده های جهان عبود می کنی و به دِگر سوی جهان پدیده ها می روی ، و نیز به اسرار خلایق آگاه می شوی و در راه های نهانی سفر می کنی . باغ به باغ و منزل به منزل سلوک می کنی . از همان راه های نهانی که از رنگ ها و نقش های دنیوی منزّه آمده است . یعنی جهان معنی بی شکل و صورت است . [ سالک کسی است که از سطح نقوش عالم گذر کند و منازل سلوک را یک به یک درنوردد تا به مقصد برسد . و این مقصد همانا پیوستن به جهان بی رنگ و نیرنگ است . مولانا در غزل شماره 1083 ، ابیات 5 و 6 فرماید :

هله بر جِه ، هله بر جِه ، که ز خورشید سفر بِه / قدم از خانه به در نِه ، همگان را به سفر بر

سفرِ راهِ نهان کن ، سفر از جسم به جان کن / ز فرات ، آب ، روان کن ، بزن آن آب خضر بر ]

در سِرِّ خلقان رفتن = عبور از لایه های سطحی جهان و نفوذ به اعماق پنهان آن ، سفر به دیگر سوی هستی و وقوف به اسرار خلق .

در راه پنهان رفتن = راه های عبور از ظاهر به باطن برای هر کسی آشکار نیست . بلکه این سفر از راه های نهانی و نامشهود روحی انجام می شود .

آنجا که خیزد نقش ها = منظور این است که نقوش ظاهری جهان هستی همچون پرده هایی است که در برابر نگاه ژرف بین صاحبدلان به یک سو می رود .

ای گُل ، تو مُرغِ نادری ، برعکسِ مُرغان می پَری / کآمد پیامت زان سَری : پَرها بِنِه ، بی پَر بیا

ای گُل ، یعنی ای سالک لطیف روح ، تویی پرندۀ ارزشمند و کمیاب . زیرا پرواز تو بر عکس سایر پرندگان است . عموم پرندگان پرواز می کنند تا از یک نقطه از زمین بلند شوند و به نقطه دیگری از زمین فرود آیند . حال آنکه تو ای انسان والا ، به سوی بلندای عرش و مرتبۀ جهان برین الهی پرواز می کنی . برای اینکه از آن سو پیامی دریافت کرده ای . پیامی که می گوید : پرهای ظاهری خود را فرو بگذار و با پر و بال روح بدان سوی پرواز کن .

زان سَری = از آن سوی جهان ، از عالم ملکوت .

پَرها بِنِه بی پَر بیا = تنها کسانی می توانند به بارگاه حضرت معشوق درآیند که از جمیع تعلّقات خود پاک شده باشند . جان های آغشته به گِل و لای خودخواهی و حسد لایق درآمدن به آستان حق نیستند بلکه شکسته بالان بدان آستان پرواز کنند .

ای گُل ، تو این ها دیده ای ، زان بر جهان خندیده ای / زان جامه ها بِدریده ای ، ای گُربُزِ لَعلین قَبا

ای گُلِ سرسبد عالَم هستی ، ای انسان کمال یافته ، از آنجا که تو جلوه هایی شگرف از آن جهان برین دیده ای دیگر به این جهان فرودینِ ناسوتی لبخند بی اعتنایی زده ای . و ای زیکسار سرخ جامه ، از همین رو جامۀ تعلّقات خاکی و زنگاری خود را دریده ای .

گُربُز = زیرک ، هوشیار ، حیله گر .

لعلین = از جنس لعل ، گرانبها ، به معنی سرخ رنگ نیز آمده است .

لعلین قَبا = کسی که جامه ای بلند و سرخ رنگ به تن کرده است ، ظاهراََ وصف عارفان عشق مدار است . زیرا سرخی نماد عشق است .

گُل های پار از آسمان ، نعره زنان در گُلسِتان / که : ای هر که خواهد نردبان ، تا جان سپارد در بلا

گُل های پارسال ، یعنی سالکان منتهی و به کمال رسیده از فراز عرش و در گُلزار ملکوت فریاد می زنند . هر که می خواهد ارتقاء یابد باید جانش را به بوتۀ ابتلا سپارد .

پار = پارسال ، مطلقِ گذشته ، ممکن است مخفّف «پاره» نیز باشد . یعنی گُل های پَرپَر شده . و این کنایه از عارفانِ به کمال رسیده بر اثر ابتلائات گوناگون است .

نردبان = پلکان چوبی یا فلزی برای بالا رفتن از دیوار و درخت و یا هر بنای دیگر . عمده ترین دلالت های این نماد در نزد مولانا یکی علل و اسباب ظاهری دنیاست و  دیگر راه هایی که آدمی را به خدا می رساند .

در دفتر اوّل مثنوی ، بیت 303 آمده :

حسِّ دنیا ، نردبان این جهان / حسِّ دینی ، نردبانِ آسمان

و در غزل 19 ، ابیات 3 تا 5 آمده :

گفتم که بنما نردبان تا بر روم بر آسمان / گفتا سَرِ تو نردبان ، سَر را درآور زیر پا

چون پای خود بر سر نهی ، پا بر سرِ اختر نهی / چون تو هوا را بشکنی ، پا بر هوا نِه ، هین بیا

بر آسمان و بر هوا صد رَه پدید آید تو را / بر آسمان پَرّان شوی هر صبحدم همچون دعا

یعنی نردبان آسمانی ، فروتنی و خاکساری در راه حضرت معشوق است و فقط با پا نهادن بر سرِ تکبّر و غرور اهریمنانه است که می توان به آسمان لاهوت گام نهاد و لاغیر .

همچنین نردبان ، رمز مرشد دل آگاه است . در دفتر دوم مثنوی ، بیت 510 آمده :

پیر باشد نردبان آسمان / تیر ، پَرّان از که گردد ؟ از کمان

گفته اند که مولانا بر پشتِ مثنوی خود نوشته بود « مثنوی را جهت آن نگفته ام که حمایل کنند و تکرار کنند ، بلکه تا زیر پا نهند و بالای آسمان روند که مثنوی نردبان معراج حقایق است . نه آنکه نردبان را به گردن گیری و شهر به شهر گردی ، هرگز بر بام مقصود نروی و به مراد دل نرسی » ( رساله در تحقیق احوال مولانا از استاد فروزانفر ، ص 238 ) .

هین از ترشّح زین طَبَق ، بُگذر تو بی رَه ، چون عَرَق / از شیشۀ گُلّاب گر ، چون روح از آن جامِ سَما

و نیز سالکان منتهی می گویند : به هوش باش که از راه بی چون و بی کیفیت از جهان ظاهری باید گذر کنی . چنانکه عرق از شیشۀ گلابگیری خارج می شود . تو نیز مانند روح از جامِ سربستۀ افلاک بیرون برو . [ روح لطیف که هیچ چگالی و تراکمی ندارد از حصار اجسام به راحتی می گذرد و هیچ دیوار و مانعی نمی تواند روح را از گذر بازایستاند . ]

تَرَشّح = تراویدن ، تراوش .

طَبَق = سینی ، مجمعه ، ظرف غذا ، مراد آسمان و افلاک است .

گُلابگر = کسی که شغل گلابگیری دارد .

جام سما = آسمان که مانند جامِ واژگون است .

ای مُقبِل و مَیمون شما ، با چهرۀ گلگون شما / بودیم ما همچون شما ، ما روح گشتیم ، اَلصَّلا

سالکان منتهی و به مقصد رسیده به سالکان نوپا می گویند : شمایید مبارک و فرخنده ، چهرۀ با نشاط عشّاق را دارا هستید . ما نیز ابتدا مانند شما اسیر عالَم جسمانی بودیم . امّا بهوش باشید که اینک به روح مجرّد تبدیل شده ایم و از قفس دنیا رهیده ایم . پس ، شما نیز بفرمائید . [ مُقبل = نیک بخت / مَیمون = مبارک / اَلصَّلا = به هوش باشید ، در اصل به معنی آتشی است که اعراب صحرانشین بر پشته ها می افروختند که راه گمشدگان و مسافران به دلالت آتش بدان جا روند و اطعام شوند ]

از گُلشِکر ، مقصودِ ما ، لطفِ حق است و بودِ ما / ای بودِ ما آهن صفت ، و ای لطفِ حق ، آهن رُبا

منظور ما از «گلشکر» در ابیات پیشین ، لطف حضرت حق است که با هستی ما درآمیخته و به آن کمال بخشیده است . یعنی ما مخلوقات به منزلۀ گُل هستیم که با شیرینی لطف حق درمی آمیزیم و به هستی برتری تبدیل می شویم . و نیز هستی ما به منزلۀ براده آهن است و لطف حق تعالی به منزلۀ آهن رُبا .

آهن خَرَد آیینه گر ، بر وی نهد زخمِ شرر / ما را نمی خواهد مگر ، خواهم شما را بی شما

آیینه ساز ابتدا لوحی آهنی می خَرَد و سپس آن قدر بدان مواد صیقل زا می زند و حرارت می دهد تا کاملاََ شفاف شود . لطف حضرت معشوق نیز از طریق ابتلائات ، وجود ناقص ما را کامل می کند و آن معشوق ازلی به ما آدمیان فرماید : شما را منهای وجودِ کاذب تان می خواهم . یعنی هیچ کس نمی تواند با تکبّر و خودبینی به حریم قدس حضرت معشوق درآید .

آیینه گر = آیینه ساز ، در قدیم لوح های آهنین را با مواد صیقل دهنده و دادن حرارت صاف و براق می کردند . مولانا در دفتر چهارم مثنوی ، ابیات 2469 تا 2472 فرماید :

پس چو آهن گر چه تیره هیکلی / صیقلی کن ، صیقلی کن ، صیقلی

تا دلت آیینه گردد ، پُر صُوَر / اندر او هر سو ملیحی سیم بَر

آهن ارچه تیره و بی نور بود / صیقلی ، آن تیرگی از وی زدود

صیقلی دید آهن و خوش کرد رُو / تا که صورت ها توان دیدن در او

هان ای دلِ مُشکین سخن ، پایان ندارد این سخن / با کس نیارم گفت من ، آنها که می گویی مرا

ای دلی که سخنان معطّر معنوی می گویی . این گونه سخنان پایان نمی گیرد ، و من نمی توانم آن رازهایی که به من می گویی به هر کسی بگویم . زیرا هر کس استعداد شنیدن این اسرار را ندارد . [ مولانا به قلب رازگشای خود می گوید این مکاشفات روحانی را به هر گوشی نتوانم گفت . چرا که هر کسی ظرفیتی دارد . ]

مُشکین سخن = سخنانی که همچون مُشک و عنبر بوی خوش می دهد . مجازاََ سخنان معنوی و رازگشای آسمانی را گویند .

نیارم گفت = نمی تواننم بگویم .

ای شمس تبریزی بگو سِرِّ شهان شاه خو / بی حرف و صوت و رنگ و بو ، بی شمس کی تابد ضیا ؟

ای شمس تبریزی ، اسرار شاهان طریقت را بگو . امّ بدون حرف و صوت و رنگ و بو . یعنی بدون قیل و قال و بازی با الفاظ حقایق آنان را بازگو کن . مگر ممکن است که بدون خورشید ، نور به جایی بتابد .

شهان شاه خو = شاهانی که صفات شاهانه دارند . مراد اولیاء الله است بطور اعم و یا اولیای مستور است به طور اخص . مولانا در دفتر دوم مثنوی ، ابیات 931 و 932 فرماید :

صد هزاران پادشاهانِ نهان / سَرفرازان اند ز آن سویِ جهان

نامشان از رشکِ حق پنهان بماند / هر گدایی نامشان را برنخواند

شرح و تفسیر غزل 12                     شرح و تفسیر غزل 14