غزل شماره 10 دیوان غزلیات شمس تبریزی / شرح و تفسیر

بر خوانِ شیران ، یک شبی ، بوزینه ای همراه شد / استیزه رو گر نیستی ، او از کجا ؟ شیر از کجا ؟

برای مثال ، یک شب بر سر سفرۀ شیران ، بوزینه ای نیز حاضر شد . اگر لجوج و اهل جدل نیستی و خواهان حقیقتی ، بگو ببینم بوزینه کجا و شیر کجا ؟ یعنی این دو تناسبی با هم ندارند . [ قرب بنده به حضرت معشوق ، از وجه لطف و رحمانیت اوست . واِلّا هیچ سنخیتی میان حق و خلق نیست که موجب قرب شود . مولانا در 2733 ، بیت 4 فرماید :

من خود چه کسم که وصل جویم / از لطف ، توام همی کشانی ]

[ بوزینه = در اینجا تمثیل برای بندگان است و شیر ، نماد حضرت حق .

استیزه رو = ستیزه گر ، جدل کننده .

بنگر که از شمشیرِ شَه ، در قهرِمان خون می چکد / آخر چه گستاخی است این ؟ والله خطا ، والله خطا

ببینا که آن شاهِ ازل و لَم یَزَل برای کیفر گستاخی مان شمشیرِ عقاب خود را برآهیخته است و از آن خون می چکد . گستاخی ما بندگان ، حضرت حق را به خشم و قهر آورده است . آخر این چه گستاخی و جسارتی است که ما مرتکب شده ایم ؟ والله این کار خطاست . [ ارتکاب گناه در واقع ، جنگ با ربوبیّت و ستّاریّت خداوند است . ]

گر طفلِ شیری پنجه زد بر روی مادر ناگهان / تو دشمنِ خود نیستی ، بر وی مَنِه تو پنجه را

ای حضرت معشوق ، گیریم که بندگان ، نسبت به تو عصیان ورزیدند و گستاخی نمودند . ولی تویی مهربان و تویی مهرگُستر . پس در حق بندگان عاصی ات به قهر روی میاور . چنانکه مثلاََ اگر توله شیری به چهرۀ مادرش ناگهان پنجه ای بزند . مادرش آن را به حساب دشمنی آن توله نمی گذارد و نسبت به او خشمگین نمی شود و او را آزار نمی دهد .

آن کو ز شیران ، شیر خَورد ، او شیر باشد ، نیست مرد / بسیار نقش آدمی دیدم که بود آن اژدها

کسی که از شیران دلاور شیر بخورد او دیگر شیر است نه آدمی . من در زندگی ام بسیار دیده ام که ظاهرشان بشر بوده امّا سیرتی اژدهایی داشته اند . [ کسی که با شیران میدان طریقت و حقیقت مصاحبت داشته باشد ، او نیز خُلق و خوی آنان را کسب می کند و خود نیز شیرسیرت می شود . چنانکه بسیاری از آدمیان کالبدشان مانند دیگران است ولی بس نیرومند و پُر هیبت اند مانند اژدها . ]

نوح ار چه مردم وار بُد ، توفانِ مردم خوار بُد / گر هست آتش ذرّه ای ، آن ذرّه دارد شعله ها

برای مثال ، همین نوح (ع) اگر چه ظاهراََ بشری بود مانند بشرهای دیگر ، ولی در باطن ، طوفانی مُهلِک بود و دیدیم که طوفان نوح (ع) جهانی را به کام خود درکشید . یا اگر چه مثلاََ آتش در ابتدا اخگری کوچک است ولی چون به هیزم ها افتد به دریایی از آتش تبدیل می شود . [ مولانا در دفتر اوّل مثنوی ، ابیات 3127 تا 3131 فرماید :

هست اندر نقش این روباه ، شیر / سوی این روبه نشاید شد دلیر

گر به روی صورتش می نگروی / غرّۀ شیران از او می نشوی

گر نبودی نوح ، شیر سرمدی / پس جهانی را چرا بر هم زدی

صد هزاران شیر بود او در تنی / او چو آتش بود و عالَم خرمنی

چون که خرمن ، پاس عُشرِ او نداشت / او چنین شعله بر آن خرمن گماشت ]

نوح = از نخستین پیامبران است . و در سنّت اسلامی یکی از پیامبران اولوالعزم به شمار آید . نام نوح (ع) روی هم رفته 43 بار در قرآن یاد شده است و سرگذشت او به گونه ای گسترده در سوره های اعراف ، هود ، مومنون ، شعرا ، قمر و سورۀ نوح آمده است . صوفیه او را مظهر اسم سبّوح ( از اسم های تنزیهی خداوند به معنی منزّهِ کامل از جمیع نقایص مخلوقات ) دانند .

شمشیرم و خونریز ، من ، هم نرمم و هم تیز ، من / همچون جهانِ فانی ام ، ظاهر ، خوش و باطن ، بلا

زبان حال نوح (ع) و سایر اولیاء این است : ما اولیاء که آینۀ اسماء و صفات الهی هستیم . هم دارای صفت قهریم و هم لطف . درست مانند شمشیر که ظاهری صاف و صیقلی دارد ولی در واقع خونریز است . [ انسان کامل هم صفت لطف دارد و هم صفت قهر . ولی لطف و مهربانی او بر خشم و قهر او پیشی و بیشی دارد . ]

شرح و تفسیر غزل 9                     شرح و تفسیر غزل 11