غرض از سمیع و بصیر و علیم گفتن خدا را | شرح و تفسیر

از پیِ آن گفت حق ، خود را سمیع / تا ببندی لب ز گفتارِ شَنیع

خداوند از انرو خود را با صفتِ سمع توصیف کرده و نامِ سمیع بر خود نهاده تا بدانی خداوند هر آنچه گویی می شنود و لب از سخنان زشت و رکیک فرو بندی .

از پیِ آن گفت حق ، خود را علیم / تا نیندیشی فسادی تو ز بیم

همچنین خدا از آنرو خود را علیم نام نهاده که تو از ترسِ دانایی او اندیشه های فاسد را به ذهنِ خود راه ندهی .

نیست اینها بر خدا اسمِ عَلَم / که سِیَه ، کافور دارد نام هم

مبادا خیال کنی که این اسم ها برای خدا جنبۀ عَلَمیّت دارد . چنانکه سیاهِ زنگی را هم ممکن است با نامِ کافور صدا کنند در حالی که اسم در مسمّی تحقق ندارد . ( اسمِ عَلَم = نامِ خاصی است که بر فردی نهاده می شود تا بدان اسم شناخته شود مانند صالح ، سیمین و … / کافور = سمغِ درختی است که بیشتر در جزایر و سواحلِ دریاها روید و آن به پاره ای نمک شبیه است ) [ به قولِ معروف « بر عکس ، نهند نام زنگی کافور » بسیاری از اسامی متداول در میانِ مردم با مسمّای آن تطبیق ندارد مثلاََ خیلی از آدم ها ممکن است نامشان «جمال» و یا «گُلچهر» و یا «مه رُو» باشد امّا وقتی به آنان نظر می کنی می بینی که اثری از زیبایی و لطافتِ گُل و جذابیّتِ ماه در انان دیده نمی شود بلکه این اسامی ، الفاظی تو خالی و فاقدِ مسمّی است . ( رجوع شود به شرح ابیات 1472 و 1473 دفتر دوم ) مولانا در این بیت می گوید : امّا اسمای حُسنایِ پروردگار ، تحققِ عینی دارد و هر یک از آن اسماء به صفتی از صفاتِ باریتعالی راجع است . ]

اسم ، مُشتَقّ است و اوصافِ قدیم / نه مثالِ علّتِ اُولی سَقیم

اسم های خداوند ، مشتق است و از صفاتِ قدیم و ازلی او ناشی شده است . امّا این اسامی مانندِ اصطلاح « علّتِ اُولی » ناقص و نارسا نیست . [ علّتِ اُولی = شرح بیت 1625 دفتر دوم / سقیم = بیمار ، در اینجا به معنی نارسا و ابتر آمده است / منظور از صفات قدیم در این بیت اینست که صفاتِ خداوند عینِ ذاتِ اوست . یعنی واحد و احدِ الهی با اعتبارات مختلف ، اسماء مختلف می یابد و اِلّا حقیقتِ او یگانه است و کثرتی در کار نیست . ]

ذاتِ حضرت حق ، واحد است به وحدت حقیقی و از هر گونه کثرت و تعیّنی مبرّاست و هر گاه ذاتِ الهی با صفتی از صفاتِ کمال توصیف شود آن را اصطلاحاََ در لسانِ عرفا و صوفیه ، اسم گویند .

ورنه تَسخُر باشد و طنز و دِها / کرّ را سامع ، ضریران را ضیا

و اِلّا نوعی مسخره و طنز و نوعی مکّاری است که مثلاََ آدمِ ناشنوا را شنوا بنامیم و آدمِ نابینا را بینا . ( تَسخُر = در اینجا به معنی هزل و مسخره / دِها = زیرکی ، نیرنگ / سامع = شنونده / ضریران = جمع ضریر به معنی کور ، نابینا ) [ یعنی اگر اسماء الهی نیز مانندِ اسامیِ متداول مردم (نَعوذُبِالله) عاری از مسمّایِ خود باشد مایۀ طنز و هزل می شود . ]

یا عَلَم باشد حَیی نامِ وَقیح / یا سیاهِ زشت را نامِ صَبیح

یا مثلاََ نامِ یک آدمِ بی حیا و بی شرم را بگذاریم باحیا و آزرمی . و یا نامِ یک آدمِ سیاه و زشت را زیبا و صبیح الوجه بنامیم . ( حَیی = با شرم و حیا / صبیح = زیبارو ، خوشگل ، در اصطلاحِ صوفیان ، صبیح الوجه به کسی گویند که مظهرِ اسمِ جواد باشد ) [ از این قبیل نمونه ها که در موردِ آدمیان صادق است امّا در موردِ اسماء حُسنای الهی صدق نمی کند . زیرا اسماء جلیل او همه از صفاتِ او ظاهر شده است . ]

طفلکِ نوزاده را حاجی لقب / یا لقب غازی نهی بهرِ نَسَب

یا مثلاََ می شود که نامِ نوزادی را حاجی می گذارند و یا گاه می شود که لقبِ غازی را به کسی می دهند به خاطرِ اینکه در خانواده و نسبِ او تنی چند غازی بوده اند . ( غازی = جنگجو ، پیکارکننده ، مجاهد راه دین ، از ریشه غَزو ) [ در ایام قدیم رسم بود که هر گاه نوزادی در روزِ عیدِ قربان متولد می شد . نامش را حاجی می گذاشتند و عامه به این نوزادها «حاجی شکمی» می گفتند . حالا هم نیز در برخی روستاها و شهرهای دور دست این رسم دیده می شود . همچنین در قدیم رسم بود که گاه برای تحسین و تجلیل و احترام ، منصب و حرفۀ والای پدر و یا کسانِ نزدیکِ شخص را بدو نسبت می دادند هر چند که او فاقدِ آن بود . مثلاََ لقبِ غازی از القابِ مهم بود که در کشورهای اسلامی به شخصیت های برجسته نظیر شاهان و اتابکان و نظامیان عالی رتبه داده می شد . چنانکه لقبِ سلطان محمود غزنوی ، غازی بود و حتی در عصر اخیر نیز این رسم ادامه داشت و مصطفی کمال پاشا ( آتا تُرک ) در جریان جنگ با ارتشِ یونان و دفعِ حملاتِ آنان ، بدین لقب خوانده شد . به هر حال منظور مولانا اینست که اسامی و القابِ با مسمّی و شخص ملقب به آن در بسیاری موارد هیچ سنخیّتی با هم ندارد امّا همۀ اسماء الهی نسبت به ذات و صفاتِ او صدق می کند . ]

گر بگویند این لقب ها در مدیح / تا ندارد آن صفت ، نَبوَد صحیح

هر گاه مردم این القاب را در حقِ کسی بکار برند که فاقدِ آن اوصاف باشد . اطلاقِ این القاب بر او کارِ درستی نیست . [ اگر «مدیح» را به معنی ستایش فرض کنیم معنی مصراع اوّل اینست : « اگر مردم این القاب را در ستایش کسی بگویند » و اگر به معنی ممدوح بگیریم معنی اینست : « اگر مردم این القاب را در مورد شخصِ موردِ ستایش بگویند » ]

تَسخُر و طنزی بُوَد آن یا جُنون / پاک ، حق عمّا یَقُولُ الظّالِمون

اطلاقِ این القابِ غیر حقیقی به این و آن ، جنبۀ هزل و شوخی و یا دیوانگی پیدا می کند . لیکن حضرتِ حق از همۀ سخنان و اقوالی که ستمگران در بارۀ او می گویند منزّه است . ( تَسخُر = مسخره کردن ) [ اشاره به آیه 43 سورۀ اِسراء « پاک و برتر است خدا از آنچه (مشرکان) گویند . برتری و عُلوّی بزرگ » ]

من همی دانستمت پیش از وصال / که نِکُورُویی ، ولیکن بَدخِصال

مولانا مجدداََ باز می گردد به حکایت آن عاشق در باغ و از قول معشوق به آن عاشقِ گستاخ می گوید : من پیش از این وصال از احوالِ تو با خبر بودم و می دانستم که تو هر چند خوبرو و زیبایی امّا بَدخو و بَد اخلاقی .

من همی دانستمت پیش از لقا / کز ستیزه ، راسخی اندر شَقا

من پیش از اینکه با تو دیدار کنم می دانستم که تو به سببِ خویِ ستیزه گری ، سخت در ورطۀ بدبختی فرو افتاده ای . [ شقا = بدبختی و شقاوت ]

چونکه چشمم سرخ باشد در عَمَش / دانَمَش ز آن درد ، گر کم بینمش

عده ای از شارحان مرجع ضمیر «ش» را در «دانَمَش» و «بینمش» سرخی چشم دانسته و چنین معنی کرده اند : « اگر چشمم به علّتِ بیماری آبریزش ، سرخ شده باشد . با آنکه آن سرخی را نمی بینم امّا به سببِ درد ، سرخی را احساس می کنم » ( اکبرآبادی و عده ای دیگر ) معنی فوق هر چند معقول است امّا به سیاقِ ابیات مربوط نیست . اگر مرجع ضمیر «ش» در «دانَمَش» و «بینمش» را « راسخی اندر شقا » در بیت قبل بدانیم با سیاقِ ابیات سازگار می شود و مهنای مربوط و موجهی حاصل می گردد . گویا مردِ عاشق از معشوق سؤال کرده که : تو چطور شقاوت و کج مداری مرا قبلاََ دیده ای در حالی که هیچ ملاقاتی با من نداشته ای . مگر ممکن است که کسی دچارِ ضعفِ بینایی و آبریزش چشم باشد و بتواند همه چیز را ببیند ؟ معشوق در جواب می گوید : اگر هم چشمِ من به بیماری دچار باشد و سرخ گردد و این بیماری موجبِ ضعفِ دید در من شود . با همۀ این احوال باز شقاوت و بدبختی تو را می بینم ، از بس ظاهر و نمایان است . ( شرح کبیر انقروی ، جزو اوّل ، دفتر چهارم ، ص 109 و 110 ) [ عَمَش = ضعف بینایی ، جاری شدن دایم اشک از چشم به سبب بیماری ]

تو مرا چون برّه دیدی بی شُبان / تو گُمان بُردی ندارم پاسبان

تو ای عاشقِ گستاخ ، مرا برّه ای بدون چوپان دیدی و تو خیال کردی که من محافظ ندارم .

عاشقان از درد ز آن نالیده اند / که نظر ناجایگه مالیده اند

دلیلِ نالیدن و گریستن عاشقان اینست که به جایی که نباید نگاه کنند ، نظر کرده اند . [ نظر ناجایگه مالیده اند = نیکلسون می گوید یعنی : آنها معشوق را تنها در نظر نداشته اند بلکه توجه خود را به جای دیگر معطوف ساخته اند و در نتیجه به دردِ هجران مبتلا شده اند ( شرح مثنوی معنوی مولوی ، دفتر چهارم ، ص 1426 ) ]

بی شُبان دانسته اند ظَبی را / رایگان دانسته اند آن سَبی را

آن آهو را بدون چوپان گُمان کرده اند و آن اسیر را مجّانی و مُفت دانسته اند . [ ظَبی = آهو / سَبی = اسیر ، اسیر کردن ، البته این لفظ بیشتر به زنان اسیر اطلاق می شود ]

تا ز غَمزه تیر آمد بر جگر / که منم حارس ، گزافه کم نگر

تا اینکه تیری از غمزۀ معشوق بر جگرِ عاشق فرود آمد و به او فهماند که من ( تیر غمزه ) نگهبانِ معشوقم . پس کمتر با گستاخی بدو نظر کن . ( غمزه = شرح بیت 680 دفتر دوم ) [ حق تعالی با نگاهی جلالی به عاشقان می نگرد یعنی عاشقان را به قهر و بلا دچار می سازد تا هر نااهلی خود را عاشق ، جا نزد .

عشق از اوّل چرا خونی بُوَد / تا گریزد آنکه بیرونی بُوَد ]

کی کم از بَرّه کم از بُزغاله ام / که نباشد حارس از دُنباله ام ؟

چگونه ممکن است که من از برّه و بزغاله کمتر باشم که پشتِ سَرم نگهبانی نباشد ؟ [ مناسب است با مضمون روایت « همانا خداوند متعال ، بندۀ مؤمن خود را حمایت می کند ، همانطور که چوپانِ مهربان ، گوسفندانِ خود را از چراگاههای هلاکت حفظ می کند ( احادیث مثنوی ، ص 108 ) ]

حارسی دارم که مُلکش می سزد / داند او بادی که آن بر من وَزد

من نگهبانی دارم که سزاوار پادشاهی است . او هر بادی که بر من بوزد می داند . [ خداوند ، علیم است و به اقتضای « معیّتِ قیّومی » با ماست . حق تعالی ، قیّومِ آسمان ها و زمین و مافیهاست . اگر کسی به این نکتۀ دقیق وقوف یابد گفتار و رفتار و سِگالِ خویش را بر میزان حق و راستی می نهد و از ریا و دغا می پرهیزد . ]

سرد بود آن باد یا گرم ، آن علیم / نیست غافل ، نیست غایب ، ای سَقیم

خداوندِ دانا می داند که آن باد ، سرد است و یا گرم . ای بیمار دل ، خداوند از هیچ چیز بی خبر و غایب نیست . [ سقیم = بیمار جسمانی ، امّا در اینجا منظور بیمارِ اخلاقی و باطنی است ]

نَفسِ شهوانی ز حق کرّست و کور / من به دل ، کوریت می دیدم ز دُور

نَفسِ امّاره ناشنوا و نابینای حق است . یعنی نه کلامِ حق را می شنود و نه جمالِ بی مثالِ او را می بیند . من با دیده جان از دور کوردلی تو را می دیدم .

هشت سالت ز آن نپرسیدم به هیچ / که پُرَت دیدم ز جهلِ پیچ پیچ

به این دلیل من مدّتِ هشت سال تمام اصلاََ سراغِ تو را نگرفتم زیرا تو را مالامال از جهلِ مرکب یافتم . ( جهلِ پیچ پیچ = نادانی بسیار ، جهلِ مرکب ) [ « پس جواب الاحمق ای سلطان ، سکوت » در بیت 4780 دفتر سوم این مدّت هفت سال آمده است . این نشان می دهد که مولانا در بندِ نقّالی و داستان سرایی نبوده و اجزاء و مصالحِ حکایت چندان مطمحِ نظر او نیست . ]

خود چه پُرسم آنکه او باشد به تُون / که تو چونی ؟ چون بُوَد او سرنگون

برای چه از کسی احوالپرسی کنم که در آتش خانۀ حمام کار می کند ؟ زیرا او در وسطِ آن آتش خانه واژگون شده است . ( تُون = گُلخَن ، آتش خانۀ حمام ) [ کسی که در سیاهچالِ شهوات و آتشگاه نفسانیّات سرنگون شده ، آنقدر غافل و بی خبر است که حتّی قابلیّتِ آن را ندارد که او را به حالِ زارش آگاه کنی . این بود جواب آن معشوق به آن عاشق نمایِ گستاخ و شهوت پرست . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد