علامت عاقل تمام و نیم عاقل و مرد تمام و نیم مرد | شرح و تفسیر

پیروِ نورِ خود است آن پیشرو / تابعِ خویش است آن بی خویش رَو

آن خردمندِ پیشرو در سلوک ، دنبالِ نورِ خود می رود و آن سالک بی خویش و فانی در حق ، تابعِ نورِ حق و هدایت خویش است . ( بی خویش رَو = بی خویش رونده ، کسی که در سلوک انانیّت و هستی خود را در حق مستهلک کرده و در دستانِ خداوند است ) [ در مصراعِ دوم جمع اضداد دیده می شود زیرا از یک طرف می گوید آن عارفِ بِالله ، بی خویش است و از طرفی می گوید او تابع خویش است . امّا منظور از اینکه می گوید او تابع خویش است اینست که او مطیع و تسلیم حضرت حق است . چرا که او خود را در حق فانی کرده و از منزل وجودِ مجازی گذر کرده است . ]

مؤمنِ خویش است و ایمان آورید / هم بدآن نوری که جانَش زو چَرید

آن خردمندِ راستین ، به خویشتن ایمان آورده . پس شما نیز به آن نوری که جانش از آن پرورش یافته و به کمال رسیده ایمان بیاورید . [ چَریدن = چرا کردن ، در اینجا به معنی پرورش و رشد و کمال یافتن ]

دیگری که نیم عاقل آمد او / عاقلی را دیدۀ خود داند او

کسی که عقلِ کمال نیافته ای دارد باید شخصِ خردمندی را به منزلۀ چشم و هدایتگرِ خود برگزیند و بواسطۀ او طی طریق کند .

دست در وَی زد چو کور اندر دلیل / تا بدو بینا شد و چُست و جلیل

همانطور که آدمِ نابینا برای راه یافتن به راهنمایی بینا نیاز دارد . او نیز باید به کمکِ شخصِ خردمند ، چابک و بزرگ و بلند مرتبه گردد .

و آن خَری کز عقل ، جَوسَنگی نداشت / خود نبودش عقل و عاقل را گذاشت

و آن لاغی که به اندازۀ یک جو عقل ندارد . به علّتِ بی عقلی ، آن خردمندِ فرزانه را رها می کند . ( جَوسَنگ = به مقدار یک جو ) [ آدمیانِ حمار صفت به عقلا بی اعتنایی می کنند و تابع هوی و هوسِ خود می شوند . ]

ره نداند ، نه کثیر و ، نه قلیل / ننگش آید آمدن خَلفِ دلیل

آن ناقص العقل با وجودِ آنکه اصلاََ به راه آشنایی ندارد . با اینحال عارش می آید که به دنبالِ راهنما حرکت کند .

می رود اندر بیابانِ دراز / گاه لنگان آیس و ، گاهی به تاز

آن نادان در هامونِ پهناور گاهی لنگ لنگان با حالتِ نومیدی می رود و گاهی با شتاب . ( آیس = ناامید ، مأیوس ) [ کسی که در این دنیا بدونِ راهنما و سرمشقِ صالح زندگی کند ، حیاتِ او مبنای صحیحی ندارد و بر خطِ اعتدال حرکت نمی کند و دایماََ سرگشته و حیران است . زیرا حُسن و قُبح را نمی شناسد . ]

شمع نَه ، تا پیشوایِ خود کند / نیم شمعی نَه ، که نوری کد کند

آن نادان ، شمعِ بصیرت و عقل ندارد که راهنمای خود سازد . و حتّی یک نیمه شمع نیز همراه ندارد که نوری کسب کند . ( کد = گدایی ، دریوزگی ، در اینجا یعنی اکتساب و اقتباس ) [ این نادان در واقع در جهلِ مرکب است . زیرا مَثَلِ او به کسی مانَد که بدونِ شمع و چراغ در راهی تاریک برود و چون با شمع داران و چراغ داران مواجه شود شمع و چراغی همراه ندارد که آنرا به کمکِ ایشان روشن کند و راه افتد . پس این نادان نه خود شمعِ عقل دارد و نه استعدادِ اقتباس از نورِ عقل راه یافتگان را دارد . ]

نیست عقلش ، تا دمِ زنده زند / نیم عقلی نَه ، که خود مُرده کند

آن نادان نه عقلی دارد که به حیاتِ حقیقی دست یازد و نه نیمه عقلی که خود را در برابر خردمندانِ حقیقی تسلیم کند . [ مُرده کند = کنایه از تسلیم شدن و اطاعت است / دمِ زنده زدن = کنایه از داشتن حیاتِ حقیقی و معنوی است . نه فقط حیاتِ بهیمی ، زیرا بهایم نیز نَفَس می کشند و حیاتِ طبیعی دارند . امّا این حیات ، مطلوبِ عارفان نیست بلکه حیاتِ طیّبه و زندگی برین ، موردِ نظرِ آنان است . پس حیاتِ مطلوب ، آن حیاتی است که هم قلب و روحِ آدمی زنده باشد و هم با دَمِ مسیحایی خود مرده دلان را حیاتِ معنوی بخشد . ]

مردۀ آن عاقل آید او تمام / تا برآید از نشیبِ خود به بام

اگر آن نادان ، نیمه عقلی می داشت می توانست خود را بکلّی در برابرِ آن خردمندِ راه دان تسلیم کند تا از حضیضِ گمراهی به بلندایِ هدایت برسد . ]

عقلِ کامل نیست ، خود را مُرده کن / در پناهِ عاقلی زنده سُخُن

اگر عقلِ کامل نداری . لااقل خود را در پناهِ سخنانِ حیات بخشِ عاقلی تسلیم کن .

زنده نی تا همدمِ عیسی بُوَد / مُرده نی تا دَمگهِ عیسی شود

این نادان ، حیاتِ معنوی ندارد تا مصاحب و همدم عیسی و عیسی نَفَسان باشد و در عینِ حال مُرده هم نیست که با نَفَس حیات بخشِ عیسی و عیسی نَفَسان زنده شود . [ این شخص در وادقع مصداقِ لایَمُوتُ وَ لایَحیی است و به سخت ترین عذاب ها که همانا جهلِ مُرکب است گرفتار شده است . بسیارند کسانی که نه به دانایی و معرفت شده اند و نه به جهل و غفلتِ خود واقف . نمی دانند که نمی دانند . ]

جانِ کورَش گام هر سو می نهد / عاقبت نَجهَد ، ولی برمی جهد

جانِ نابینای این نادان به هر جانبی کور کورانه قدم می گذارد . و سرانجام با همۀ تکاپوی خود رستگار نمی شود بلکه مضطرب و بیتاب می گردد . [ مولانا برای تفهیمِ موضوع ، حکایت بعد را می آورد . ]

شرح و تفسیر بخش قبل