عاشقی که با معشوقِ خود وفاهای خود را برمی شمرد | شرح و تفسیر

آن یکی عاشق به پیشِ یارِ خود / می شمرد از خدمت و از کارِ خود

عاشقی در نزدِ معشوقِ خود ، خدماتی که در راهِ عشق به معشوق کرده بود یک به یک می شمرد .

کز برایِ تو چنین کردم ، چنان / تیرها خوردم در این رزم و سِنان

می گفت : ای معشوق ، من برای تو چنین و چنان کردم . و در نبردِ عشق ، تیرها و نیزه ها خوردم یعنی رنج ها و دردها کشیدم . [ سِنان = سرنیزه ]

مال رفت و زور رفت و نام رفت / بر من از عشقت بسی ناکام رفت

در راهِ عشق ، مال و قدرن و خوش نامی ام از میان رفت . و بر اثرِ عشقِ تو ناکامی های بسیاری نصیبِ من شد .

هیچ صبحم خفته یا خندان نیافت / هیچ شامم با سر و سامان نیافت

هیچ بامدادی مرا در حالِ خفتن و یا شادی نیافت . یعنی از شدّتِ غلبۀ عشقِ تو ، شب ها تا صبح بیدار و گریان سر کردم و هیچ شبی مرا در حالِ اعتدال و نیک حالی ندید .

آنچه او نوشیده بود از تلخ و درد / او به تفصیلش یکایک می شمرد

آن عاشق هر آنچه از تلخی و ناکامی چشیده بود یک به یک و با شرح و تفصیل بازگو می کرد .

نه از برایِ منّتی ، بل می نمود / بر درستیِّ مُحبّت صد شهود

البته دردها و ناراحتی های خود را از اینرو بازگو نمی کرد که بر معشوقِ خود منّتی بگذارد . بلکه می خواست بر صداقتِ عشقِ خود دلائلی فراوان اقامه کند .

عاقلان را یک اشارت بس بُوَد / عاشقان را تشنگی زآن کی رود ؟

خردمندان را اشارتی کافی است . امّا کی ممکن است که تشنگیِ عاشقان با اشارتی رفع شود ؟ [ صاحبانِ عقولِ جزئیه به آثار بسنده می کنند امّا عاشقانِ حقیقیِ الله به آثار قناعت نمی کنند بلکه طالبِ دریای ذات اند . ]

می کند تکرار گفتن بی ملال / کی ز اشارت بس کند حُوت از زلال ؟

عاشق بی هیچگونه دلتنگی و ملال ، سخن خود را تکرار می کند . مثلاََ ماهی کی ممکن است به اندکی از آب سیر شود ؟ ( حُوت = ماهی ) [ «ماهی» کنایه از عارفانِ عاشق و «زلال» کنایه از ذاتِ الهی است . چنانچه در بیت 17 دفتر اوّل می گوید :

هر که جز ماهی ز آبش سیر شد / هر که بی روزی است روزش دیر شد

و در ابیات 502 تا 505 دفتر اوِل نیز گوید :

نیست یک رنگی کزو خیزد ملال / بل مثالِ ماهی و آبِ زلال

گر چه در خشکی هزاران رنگ هاست / ماهیان را با یبوست جنگ هاست

کیست ماهی ؟ چیست دریا در مَثَل ؟ / تا بدان مانَد ملک عزبُ و جَلّ

صد هزاران بحر و ماهی در وجود / سجده آرَد پیشِ آن اِکرام و جود ]

صد سخن می گفت زآن دردِ کُهُن / در شکایت که نگفتم یک سُخُن

آن عاشق از دردِ مُزمنِ خود سخنانِ بسیار گفت . امّا باز می گفت که من حتّی یک سخن هم نگفته ام . از بس که در عشق ، بی خویش شده بود .

آتشی بودش ، نمی دانست چیست / لیک چون شمع از تَفِ او می گریست

دردِ مُزمنِ عشق مانندِ آتش بود . و او از ماهیّتِ آن خبر نداشت . امّا همچون شمع از حرارتِ آن گریه می کرد .

گفت معشوق : این همه کردی ، و لیک / گوش بگشا پهن و اندر یاب نیک

معشوق بدو گفت : بله ، این همه سخنانی که گفتی همه را انجام داده ای . امّا گوشهایت را خوب باز کن و دقیقاََ درک کن . [ مصراع دوم مربوط است به بیت بعدی . یعنی گوشهایت را خوب باز کن و مطلبی که در بیت بعدی می گویم دقیقاََ درک کن . ]

کآنچه اصلِ اصلِ عشق است و وَلاست / آن نکردی ، اینچه کردی ، فرع هاست

آن مطلب اینست : تو گر چه همه کار کردی امّا آنچه را که اصلِ بنیادینِ عشق و دوستی است بجا نیاوردی . همۀ کارهایی که تا به حال کرده ای فرع بوده است . [ وَلا = مخففِ وَلاء به معنی دوستی ]

گفتش آن عاشق : بگو کآن اصل چیست ؟ / گفت : اصلش مُردن است نیستی ست

عاشق گفت : بگو ببینم آن اصلِ بنیادین چیست ؟ معشوق جواب داد : اصلِ بنیادین عشق مُردن و نیست شدن است .

تو همه کردی ، نمُردی ، زنده ای / هین بمیر ار یارِ جان بازنده ای

تو همه کار کردی . ولی فانی نشدی و هنوز زنده ای . هان ، اگر عاشقِ جانبازی بمیر . [ مولانا در دو بیت فوق یکی از مبانی عرفان و تصوّف را بازگو کرده است و آن اینست که عشقِ حقیقی ، مستلزمِ فنای عاشق در معشوق و رفع دوئی و انانیّت است و تا وقتی که کوهِ هستی انسان برپاست از عشق دَم زدن ژاژخایی و یاوه سرایی است . زیرا اگر اخگرِ عشق در کسی زبانه کشد جمیعِ حُجب و اَستارِ «منی» و «مایی» را محو و محروق می سازد .

ابن فارض در قصیدۀ ثانیه ابیاتی دارد بدین معنی : « اینک زمانِ آن رسیده که عشقِ تو و معشوقِ تو را که بیماری تو به خاطرِ اوست آشکار سازم . بطوری که ادّعای تو را در عشقِ من نفی کند . تو گر چه همپیمانِ عشقی ، امّا عاشقِ خودی (نه من) . یکی از دلایلِ من در اثباتِ این قضیه اینست که تو وصفی از اوصافِ خود را نگه داشته ای . پس تا در من فانی نشوی عاشق من نتوانی بودن . و تا صورتِ من در تو تجلّی نکند فانی نتوانی شدن . ادّعای عشق را از خود فرو نِه و دلت را به سوی جز عشق من فراخوان . ( یعنی قلب خود را به سوی حظوظِ نفسانی ببر زیرا هنوز از قیدِ من و مایی رها نشده است ) و گمراهی ات را ( که خیال می کنی عاشقی ) به وسیلۀ چیزی نکوتر دفع کن . از پیشگاهِ وصالِ من دوری گُزین . زیرا تا زنده ای وصالی در کار نخواهد بودن . اگ در عشقِ خود صادقی بمیر . » مولانا در ابیات 3834 و 3835 دفتر سوم می فرماید :

عاشقان را هر زمانی مُردنی است / مُردنِ عشّاق ، خود یک نوع نیست

او دو صد دارد از جانِ هُدا / وآن دو صد را می کند هر دَم فدا ]

هم در آن دَم شد دراز و جان بداد / همچو گُل درباخت سر ، خندان و شاد

عاشق در همان لحظه دراز کشید و جان سپرد و مانندِ گُل ، شاد و خندان در راهِ معشوق جان باخت . [ تشبیه آن عاشق به «گُل» تنها در شادی و نشاط است نه در سَر باختن . ]

ماند آن خنده بر او وقفِ ابد / همچو جان و عقلِ عارف بی کبَد

آن خنده مانندِ روح و عقلِ عارف که هیچ رنجی ندارد بر لبِ آن عاشق ، جاودانه نقش بست . [ کبَد = رنج ]

نورِ مَه آلوده کی گردد ابد ؟ / گر زند آن نور بر هر نیک و بَد

برای مثال ، نورِ ماه گر چه به هر پاک و پلیدی می تابد . امّا کی ممکن است آلوده گردد .

او ز جمله پاک ، وا گردد به ماه / همچو نورِ عقل و جان سویِ اله

نورِ ماه ، پاک و منزّه به سویِ ماه بازمی گردد . درست مانندِ نورِ عقل و روح که به پیشگاهِ الهی باز می گردد .

وصفِ پاکی وقف بر نورِ مَه است / تابشش گر بر نجاساتِ رَه است

هر چند که نورِ ماه به ناپاکی های مانده در راه نیز می تابد . امّا پاکی ، صفتِ دائمی نورِ ماه است . [ روح عارفِ عاشق از لوثِ جسم و جسمانیّات پاک است . ملاهادی سبزواری در ذیلِ این بیت به معیّت حضرت حق با اشیاء اشارت می کند و می گوید : همانطور که انوارِ خورشید و ماه از لوثِ پلیدی ها آلوده نمی شود . معیّتِ حضرت حق نیز موجبِ تَسرّی کثرات امکانیه به ذاتِ او نمی گردد ( شرح اسرار ، ص 361 ) ]

ز آن نجاساتِ رَه و آلودگی / تو را حاصل نگردد بَدرَگی

طبع نور هرگز بر اثرِ پلیدی ها و آلودگی ها دگرگون نمی شود و بَدنهاد نمی گردد . ( بَدرَگی = بَدنهادی ، ناسازگاری ) [ در اوپانیشاد آمده است : آفتاب که بر پاک و ناپاک می تابد . ناپاکی ها به او نمی رسد . ]

اِرجِعی بشنود نورِ آفتاب / سویِ اصلِ خویش باز آمد شتاب

نورِ آفتاب به محضِ آن که خطابِ اِرجِعی را بشنود شتابان به سویِ اصلِ خود بازمی گردد . [ اِرجِعی = بازگرد ، مقتیس است از آیه 28 سورۀ فجر / نورِ آفتاب = در اینجا کنایه از روحِ عارف است . یعنی همینکه حضرت حق ارواحِ عارفان را از ابدانِ خود فراخواند . بیدرنگ به سوی او بازمی گردند . ]

نه ز گُلخَن ها بر او ننگی بماند / نه ز گُلشن ها بر او رنگی بماند

نه از گُلخَن ها بر او ننگ و عاری می ماند و نه از گلستان ها رنگی . ( گُلخن = تون ، آتشخانۀ حمام های قدیمی ) [ ممکن است «گُلخَن» در اینجا کنایه از دنیا و «گُلشن» کنایه از آخرت باشد . که با این تقدیر منظور اینست : روحِ عارفِ بِالله نه تعلقی به این دنیا دارد و نه آخرت . بلکه عاشقِ حق است و لاغیر و این مقام ، مقامِ صدّیقان است . ]

نورِ دیده و نوردیده بازگشت / ماند در سودایِ او صحرا و دشت

وقتی که نورِ چشم و کسی که نور را دیده است . به اصلِ خود بازمی گردد . دشت و صحرا در سودای فراقِ او فرو می مانند . [ نوردیده = کسی که نور را دیده است یعنی انسانِ کامل که در عرفان ابن عربی با عنوان مردمک چشم حق و روحِ کالبدِ جهان یاد شده است . ]

منظور بیت : انسان کامل که نورِ جهان است و همو نورِ حق را دیده است . وقتی به سویِ حق بازگردد . دنیا را ظلمانی و خاموش سازد و قهراََ این دنیا و اهلِ دنیا در حسرتِ فراقِ انسانِ کامل بمانند .

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد