صفت آن بی خودان که از شرِّ خود ایمن شده اند | شرح و تفسیر

فَقر ، فَخری را فنا پیرایه شد / چون زبانۀ شمع او بی سایه شد

فنا و بیخویشی زینتِ آن فقری است که پیامبر (ص) آن را مایۀ افتخار خود دانست . هر کس به مقامِ فنا و بیخویشی رسد مانندِ زبانۀ شمع ، بی سایه گردد . [ فَخری = افتخار من / فَقر ، فَخری = اشاره است به حدیث معروفی که منسوب به حضرت ختمی مرتبت است . « فقر مایه مباهات و نازش من است و بدان می بالم » ( احادیث مثنوی ، ص 23 ) ]

منظور بیت : اگر کسی فقیر الی الله شود و از قیدِ وجودِ موهومِ خود رهد . یکپارچه نورِ محض شود و زان پس از وجودِ سایه وار خود و جهان رها گردد .

شمع ، جمله شد زبانه پا و سر / سایه را نَبوَد به گِردِ او گذر

شمع ، یکپارچه شعله است و هیچ سایه ای نمی تواند اطرافِ پرتوِ آن ظاهر شود .

مُوم از خویش و ز سایه در گریخت / در شعاع ، از بهرِ او که شمع ریخت

موم برای رضایتِ خاطرِ شمع ساز از خود و سایۀ خود به شعلۀ شمع پناه می برد . ( شمع ریختن = ساختنِ شمع / موم = شمع ، مادّه ای نرم و جامد که برای روشنایی بکار رود ) [ در اینجا موضوعِ فنای عبد در معبود به شمع و شعلۀ آن تشبیه شده است . «شمع» کنایه از سالکی است که هنوز به مقامِ فنا نرسیده است و «شعلۀ شمع» کنایه از عشقِ ربّانی است که وقتی به جانِ بنده ای افتد هستی موهومش را از او برباید و «شمع ساز» کنایه از حضرت حق است . ]

منظور بیت : همانطور که وجودِ جامد و سردِ شمع به محضِ تماس با آتش می سوزد و به شعله تبدیل می شود . سالک نیز همینکه اخگر عشقِ الهی به جانش افتد از خود فانی شود و به عشق الهی بقا یابد .

گفت او : بهرِ فنایت ریختم / گفت : من هم در فنا بگریختم

شمع ساز به شمع می گوید : من تو را برای فانی شدن ساخته ام . یعنی تو را ساخته ام که بوسیلۀ شعلۀ شمع بسوزی . شمع نیز می گوید : من نیز به سویِ فنا می گُریزم . یعنی وجودِ موهومِ خود را با شعلۀ عشقِ الهی می سوزانم و فانی می سازم و یکپارچه به نورِ پُر سرور و پَرتوِ پُر حُبور مبدّل می شوم .

این شعاعِ باقی آمد مُفتَرَض / نه شعاعِ شمعِ فانیِّ عَرَض

این شعاعِ جاودان ، یعنی پرتوِ شمعِ الهی که هیچگاه خاموش نمی شود بر انسان فرض و واجب شده است . یعنی انسان باید خود را به نورِ الهی مبدّل کند . اما شعاعِ شمعی که فانی و عَرَضی است بر انسان واجب و فرض نشده است . یعنی انسان نباید به مظاهرِ آفلِ دنیوی وابستگی پیدا کند . [ مُفتَرَض = واجب و فرض شده ]

شمع چون در نار شد کُلّی فنا / نه اثر بینی ز شمع و نه ضیا

چون که شمع بطور کامل در آتش ، فانی شود . نه اثری از آن می بینی و نه پرتوی . [ وقتی که وجودِ مجازی سالک بر اثرِ تجلّیِ الهی محو و فانی شود . سالک به مرتبۀ بقای بعد از فنا ر سد . و زان پس هر چه از او به ظهور آید از حق است نه از او ، زیرا «اویی» نمانده است . ]

هست اندر دفعِ ظلمت آشکار / آتشِ صورت به مُومی پایدار

این واضح است که آتشِ ظاهری که تاریکی را دفع می کند وجودش وابسته به مومِ شمع است . [ مراد از «آتش صورت» آتش ظاهری و عنصری این جهان است . ]

برخلافِ مُومِ شمعِ جسم ، کآن / تا شود کم ، گردد افزون نورِ جان

امّا شمعِ جسمِ آدمی بر خلافِ مومِ شمع است . زیرا هر چه مومِ جسمِ او کمتر شود . نورِ جانش بیشتر می شود . [ منظور بیت : انسان هر چه از لذّاتِ جسمانی و هواهای نفسانی بکاهد . شمعِ روحش درخشان تر و لطیف تر گردد . ]

این شعاعِ باقی و آن نافی است / شمعِ جان را شعلۀ ربّانی است

تفاوت دیگر آنکه شمعِ جان چون شعلۀ الهی دارد . جاودانه است . در حالی که شمعِ ظاهری زوال یافتنی است .

این زبانۀ آتشی چون نور بود / سایۀ فانی شدن زُو دُور بود

از آنرو که این زبانۀ آتشین مانندِ نور است . سایۀ عدم از وجودِ او دور است . همانطور که وقتی شمع می سوزد و به نور تبدیل می شود . فاقدِ سایه می گردد . جسم نیز با آتشِ عشق الهی می سوزد و به نوری پایدار مبدّل می گردد . ]

ابر را سایه بیفتد بر زمین / ماه را سایه نباشد همنشین

مثلاََ ابر ، روی زمین سایه می اندازد در حالی که سایه نمی تواند همراه و همنشینِ ماه باشد . [ مراد از «ابر» در اینجا مقتضیّاتِ جسمانی است و مراد از «ماه» عالَمِ روح و جانِ لطیف است و مراد از «زمین» کسی است که اسیرِ جسم و جسمانیّات باشد . ]

منظور بیت : مقتضیّات جسمانی و دنیوی ، کسی را تحتِ تأثیر قرار می دهد که همچنان در قیدِ مادّیات و ظواهر دنیایی است . امّا کسی که از طریقِ ریاضت جسم و صیانتِ نَفس به عالَمِ روح  رسیده به هیچ وجه تحتِ تأثیرِ مظاهرِ دنیایی واقع نمی شود .

بی خودی بی ابری است ای نیکخواه / باشی اندر بی خودی چون قرصِ ماه

ای طالب نیکی ، مقامِ فنا و بی خویشی مانندِ حالتِ بی ابری است . در مقامِ فنا و بی خویشی مانندِ ماهِ شب چهاره می شوی . [ اگر آدمی در حجابِ دنیا بماند تیره و ظلمانی شود و در صورتی که از وجودِ موهومِ خود بدر آید ، یکپارچه نور شود . ]

باز چون ابری بیاید راتده / رفت نور ، از مَه خیالی مانده

دوباره اگر ابرِ تعلّقاتِ دنیوی توسطِ بادهای نفسانی رانده شود و در آسمانِ قلبِ انسان ایستد . نورِ روحانیّتِ قلب محو گردد و از ماهِ حقیقت ، تنها خیالی در آن قلب باقی ماند .

از حجابِ ابر ، نورش شد ضعیف / کم ز ماهِ نو شد آن بدرِ شریف

بر اثر حجابِ ابرِ تعلّقاتِ دنیوی ، نورِ ماهِ حقیقت ضعیف و ضعیف تر شود . بطوری که آن ماهِ شبِ جهارده از هِلال نیز کم نورتر شود . [ هر چه هواهای نفسانی بر انسان چیره تر شود . لطافتِ روحِ او کمتر گردد و هر چه بیشتر در خودبینی و شهوات فرو رود نورِ حقیقت را کمتر بیند . ]

مَه خیالی می نماید ز ابر و گَرد / ابرِ تن ما را خیال اندیش کرد

ماهِ حق ، به سببِ ابر و گرد و غُبارِ نفسانی مانندِ خیال به نظر می رسد . یعنی نیست وَش می گردد . علّتِ خیال اندیش شدنِ ما اینست که ابر تعلّقاتِ جسمانی ما را فرو پوشیده است . یعنی سببِ اینکه در شناختِ حقیقت ، رَهِ افسانه زده ایم اینست که که از هواهای نفسانی مهذّب نشده ایم . [ مولانا در بیت 70 مصراع اوّل می گوید :

نیست وَش باشد خیال اندر روان / تو جهانی بر خیالی بین روان ]

لطفِ مَه بنگر ، که این هم لطفِ اوست / که بگفت او : ابرها ما را عدوست

به احسانِ ماهِ حقیقت نگاه کن که این هم از لطف و احسان اوست که فرمود : ابرهای نفسانیّات ، دشمن ما آدمیان است . [ خداوندِ حکیم در قرآن کریم بارها هشدار داده است که شیطان ، دشمنِ آشکار انسان است . از جمله در آیه 60 سورۀ یس و آیه 62 سورۀ زخرف . ]

مَه فراغت دارد از ابر و غبار / بر فرازِ چرخ دارد مَه مدار

ماه از ابر و گرد و غُبار خاطری آسوده دارد . زیرا جایگاهِ ماه بر اوجِ آسمان است . [ ذاتِ حق را نیز هیچگونه حجابی نمی پوشاند . زیرا شأنِ او اجلِّ از ممکنات است . پس نتیجه اینکه حجاب های نفسانی نسبت به ما حجاب است نه نسبت به حق . « تو خود حجابِ خودی حافظ از میان برخیز » ]

ابر ما را شد عدوّ و خصمِ جان / که کند مَه را ز چشمِ ما نهان

ابرهای نفسانی ، دشمن و بَدخواهِ جانِ ما آدمیان است . زیرا ماهِ حقیقت را از نگاهِ ما پنهان می دارد .

حُور را این پرده زالی می کند / بَدر را کم از هِلالی می کند

حجاب های نفسانی چنان پوشاننده و ساتِر است که مثلاََ زنِ بسیار زیبا را به صورتِ پیرزنی فرتوت نشان می دهد . و ماهِ شبِ چهاره را حتّی از هِلال هم باریکتر می نمایاند . [ حُور = سیه چشم ، زیبا چشم ، فارسیان آن را به معنی زن بس زیبا می داند . ]

ماه ، ما را در کنارِ عِز نشاند / دشمنِ ما را عدویِ خویش خواند

ماهِ حقیقت از کمالِ لطف و احسانش ما را در جایگاهِ عزّت و شرافت نشانید . بدین صورت که دشمنِ ما انسان ها را دشمن خود نامید . [ مصراع دوم اشاره است به آیه 1 سورۀ ممتحنه « ای کسانی که ایمان آورده اید . هرگز مباد که دشمنِ من و خود را دوست گیرید و با آنان طرح دوستی ریزید … » در تفاسیر قرآن کریم آمده است که این آیه وقتی نازل شد که رسولِ خدا عازمِ فتحِ مکّه بود . آن حضرت طبقِ اصلِ حفظِ اسرار جنگی بی آنکه هدفِ خود را مشخص کند بسیجِ عمومی داد و راهِ مکّه را نیز بست و نگذاشت کسی بدان سوی رود . در این اثنا یکی از مهاجران به نامِ حاطِب بن یَلتَعَه که در مکّه خویشانی داشت دچار عواطفِ قومی شد و بیدرنگ نامه ای نوشت و ضمن آن مکّیان را از آمدن سپاهِ محمّد آگاه کرد . و نامه را به یکی از زنان شاغل در لشکرگاه محمّد داد که آن را پنهانی به مکّیان رساند . امّا وحی الهی ، پیامبر را از این امر مطّلع ساخت و آن حضرت فوراََ مولی علی (ع) و زبیر را مأمورِ فرمود که هر چه سریعتر گسیل شوند و آن زن را در میانۀ راه متوقف سازند . وقتی آن دو به او رسیدند . زبیر وی را وارسی کرد و چون نامه ای نیافت . گفت : نامه ای در کار نیست . برگردیم . مولی علی (ع) ناگهان خروشید و به زبیر فرمود : برگردیم یعنی چه ؟ به محمّد وحی شده است و وحی هرگز دروغ نمی گوید . پس ذوالفقار را کشید و با لحنی قاطع به آن زن گفت : مرا که می شناسی تا به حال حرفی نزده ام که بدان عمل نکرده باشم . یا فوراََ نامه را می دهی و یا با همین شمشیر گردنت را می زنم . آن زن که می دانست که علی ، حرف و عملش یکی است بلافاصله نامه را از لابلای گیسوانِ بافته اش بیرون آورد و به او تسلیم کرد ( مجمع البیان ، ج 9 ، ص 269 و 270 ) .

مولانا می گوید : اینکه خداوند فرموده است « دشمن من و خود را دوست مگیرید » منظور از این دشمن ، جسم و هواهای نفسانی است . و می افزاید که حضرت حق با این بیان به انسان ها شرافت بخشیده . زیرا دشمن خود را دشمن ما و دشمن ما را دشمن خود بشمار آورده است . ]

تابِ ابر و آبِ او خود زین مَه است / هر که مَه خواند ابر را ، بس گمره است

گرچه روشنی و صفای ابر از ماهِ تابان است . امّا هر کس ابر را ماه بداند مسلماََ در اشتباه است . [ ماهِ تابان ، ابر را نیز روشن و منوّر می سازد امّا نباید خیال کرد که روشنی ابر ، ذاتی است . پس هر کس پندارد که صفا و نورِ ابر از خودِ آن است و نه از ماه ، اشتباه کرده است . ]

منظور بیت : زیبایی و لطافتی که در مخلوق دیده می شود . تماماََ انعکاسی از حُسن و جمالِ خداوند است . به تعبیر صوفیه و عرفا ، تجلّیِ حضرت حق با اسمِ جمیل در عالَم سببِ ظهور زیبایی ها شده است . اکبرآبادی می گوید : هر کس حضرت حق را در جسم و جسمانیّت محدود و منحصر کند قهراََ ملحد است . گر چه این عالم عینِ حق است . امّا حق در مرتبۀ ذات ، منزّه از عالم و بلکه از تنزیه هم منزّه است . پس در اینجا اتّحادِ ماهِ حق با ابرِ جسم نفی نشده است بلکه حَصرِ ماهِ حق در ابرِ جسم نفی شده است ( شرح مثنوی ولی محمّد اکبرآبادی ، دفتر پنجم ، ص 40 ) .

نورِ مَه بر ابر چون مُنزَل شده ست / رویِ تاریکش ز مَه مُبدَل شده ست

از آنجا که نورِ ماه بر ابر تابیده است . چهرۀ تیره و تارِ ابر بوسیلۀ تابشِ نورِ ماه دگرگون و منوّر گشته است .

گر چه همرنگِ مَه است و دولتی ست / اندر ابر آن نورِ مَه عاریّتی ست

گرچه ابر نیز همرنگِ ماه شده و دولت و اقبالِ نورانی ماه را یافته است امّا مسلماََ نورِ ماه در ابر جنبۀ عاریتی و موقتی دارد .

در قیامت شمس و مَه معزول شد / چشم در اصلِ ضیا مشغول شد

در روزِ قیامت خورشید و ماه کنار می روند و چشم ، اصلِ نور را مشاهده خواهد کرد . [ در آیه 7 تا 9 سورۀ قیامت آمده است « و آنگاه که چشم ها خیره ماند و ماه تیره شود و خورشید و ماه جمع گردند » ]

تا بداند مِلک را از مُستعار / وین رِباطِ فانی از دارُالقرار

تا آدمی در آن روز فرقِ میانِ مالکیت حقیقی و اعتباری را بداند و تفاوتِ منزلِ موقتی را از خانۀ جاودان بازشناسد . ( مِلک = مالک شدن ، مالکیّت / مُستعار = عاریتی ، در اینجا به معنی اعتباری / رِباط = کاروانسرای میانِ راه / دارُالقرار = سرای ماندن ) [ آدمی تا در این دنیاست می پندارد که حُسن و جمالِ موجودات ، ذاتی است . مثلاََ نورِ خورشید و ماه و ستارگان را از خودِ آنها می داند . در حالی که نور و صفای همۀ موجودات از نورِ حضرت حق است . چنانکه وقتی قیامت بر پا شود آدمی خواهد دید که نورِ همۀ ستارگان و ماه و خورشید تیره گردد و در آن روز دریابد که حُسن و جمالِ دنیا و موجودات تماماََ عاریتی بوده است و نه حقیقی . بجز عارفانِ روشن بین که در همین دنیا احوالِ قیامت را می بینند . ]

دایۀ عاریه بُد روزی سه چار / مادرا ما را تو گیر اندر کنار

برای مثال ، دایه های موقتی سه چهار روز ما را می پرورند . امّا ای مادر تو ما را در آغوشت بگیر . [ «دایه» در اینجا کنایه از دنیاست و «مادر» کنایه از حضرت حق . پس پرورشِ ما در دنیا کوتاه است و مهدِ اصلی ما جهان ماورای این دنیاست . ]

پَرِّ من ابر است و پرده ست و کثیف / ز انعکاسِ لطفِ حق شد او لطیف

طاوس ادامه می دهد : پر و بال من به منزلۀ ابر و حجاب و شیء تیره و متراکم است . امّ بر اثرِ تجلّیِ الطاف حضرت حق ، لطیف و با صفا شده است .

بر کنم پَر را و حُسنش را ز راه / تا ببینم حُسنِ مَه را هم ز ماه

پر و بال خود و زیبایی آن را از سرِ راه برکنده سازم . تا زیبایی ماه را از ذاتِ ماه ببینم . [ مَجاز ، پُلی است به سوی حقیقت ]

من نخواهم دایه ، مادر خوشتر است / موسی ام من ، دایۀ من مادر است

من دایه نمی خواهم زیرا مادر برایم دوست داشتنی است . من مانندِ موسی (ع) هستم که دایه حقیقی من مادرِ من است . [ شرح بیت 2969 تا 2972 دفتر دوم . همانطور که موسی (ع) در دورۀ شیرخوارگی پستانِ هیچ دایه ای را نپذیرفت . من نیز به معشوق های مجازی توجّهی ندارم . در اینجا «موسی» کنایه از عارفِ عاشقی است که همۀ معشوق های عاریتی را نفی کرده و «دایه» کنایه از معشوق های مجازی است از قبیلِ دنیا و اهلِ دنیا . و «مادر» کنایه از حضرت حق است . ]

من نخواهم لطفِ مَه از واسطه / که هلاکِ قوم شد این رابطه

من نمی خواهم لطف و صفای ماه را در واسطه بنگرم . زیرا چنین رابطۀ نازلی باعث هلاکت مردم شود . [ عارفانِ حقیقی توجّه و تمسّک به اسباب را به شرطی قبول دارند که در طولِ مسبّب الاسباب باشد . و چنان که توجه به اسباب باعثِ غفلت از مسبّب شود . آن را گمراهی و ضلال دانند . چنانکه کثیری از خلایق به اسباب و ابواب می آویزند . امّا مسبّب الاسباب و مفتّح الابواب را از یاد می برند و بدینسان خوار و سُغبۀ این و آن می شوند . ]

یا مگر ابری شود فانیِّ راه / تا نگردد او حجابِ رویِ ماه

مگر آنکه ابر و واسطه ها در طریق حق ، محو و فانی شود . تا رُخسارۀ ماهِ حقیقت را نپوشاند .

صورتش بنماید او در وصفِ لا / همچو جسمِ انبیا و اولیا

وجودِ مجازی خود را مانندِ جسمِ انبیاء و اولیاء چنان محو و فانی در ذاتِ یگانۀ الهی کند که یکپارچه مُستَغرق در نورِ حق شود .

آنچنان ابری نباشد پَرده بَند / پَرده دَر باشد به معنی سودمند

چنان ابری ، حجابِ حق نمی شود . بلکه برعکس ، جمیعِ حُجُب را پاره کند و مفید واقع شود . [ جسم و مقتضیّاتِ جسمانی انبیاء و اولیاء جحابِ حق نگردد . زیرا آنان در انوارِ تجلّیات الهیّه مستغرق شده اند . بلکه برعکس بشر بودن آنان برای ارشادِ خلق مفید نیز واقع شود . زیرا آنان اُسوه و قُدوۀ جمیع مردم اند . و جمیعِ ناس می توانند به آنان اقتدا کنند و راهِ حیاتِ طیّبه را از آنان فرا گیرند . ]

آنچنانک اندر صباحِ روشنی / قطره می بارید و بالا ابر نی

چنانکه در صبحی روشن با آنکه ابری در آسمان نبود . قطراتِ باران می بارید . [ به شرح بیت 708 همین بخش رجوع شود . ]

معجزۀ پیغمبری بود آن سِقا / گشته ابر از محو ، همرنگِ سما

آن مَشک ، از معجزاتِ مقامِ نبوّت بود . ابر چنان محو شده بود که به رنگِ آسمان درآمده بود . [ ابر = در اینجا منظور ابرِ آسمان است و به اعتبار اینکه «ابر» انباشته از آب است به «مَشک» تشبیه شده است . به شرح بیت بعد رجوع شود . ]

بود ابر و ، رفته از وَی خُویِ ابر / این چنین گردد تنِ عاشق به صبر

هر چند ابر وجود داشت امّا خصوصیّتِ ابر در آن محو شده بود . جسمِ عاشق با صبر ( بر ترکِ لذّاتِ حیوانی و هواهای نفسانی و نفی انانیّت و خودبینی ) چنین خاصیّتی پیدا می کند . ( سِقا = مخففِ سِقاء به معنی مشک آب / سَما = مخفف سَماء به معنی آسمان ) [ سه بیت اخیر اشاره است به یکی از معجزاتِ پیامبر (ص) که علامه مجلسی در باب «جوامع معجزات نبی» آورده است . روایت فوق طولانی است امّا اجمال آن از این قرار است . « وقتی حضرت رسول اکرم (ص) دعوت خود را علنی کرد . جمعی از مشرکان معاند نزد او آمدند و به خیالِ خامِ خود خواستند او را رسوا سازند . پس به آن حضرت گفتند : اگر واقعاََ پیامبری ، معجزات نوح و ابراهیم و موسی و عیسی را که بدان معتقدی و آن را نقل می کنی به ما نشان ده . یعنی طوفان نوح ، افکنده شدن ابراهیم در آتش و نسوختن ، آوردن کوه توسط موسی بر سر اصحاب خود ، و معجزه ای از عیسی . ابتدا قرار شد که محمّد (ص) معجزۀ طوفان نوح را نشان دهد . امّا در آن لحظه در پهنۀ آسمان هیچ ابری نبود . همینکه تعدای از مشرکان به سویِ کوهِ ابُو قُبَیس رفتند آب از زیرِ پایشان جوشیدن گرفت و باران از آسمان صاف و بی ابر بارید . و … ( بحارالانوار ، ج 17 ، ص 239 تا 241 ) ]

منظور سه بیت فوق : در آن وقت ابر در آسمان وجود داشته است امّا از غایتِ لطافت چنان همرنگِ آسمان شده بود که به چشم نمی رسید . سپس چنین استنتاج می کند که هر گاه سالک بر کفِّ نَفس و پرهیز از خودبینی صبر ورزد و بر ریاضات و عبادات بُردباری کند . تیرگی نفسانی و ظلمت جسمانی خود را با فنایِ در نورِ الهی بر طرف سازد و جسمش از مقتضیّات و قانونمندی های طبیعی رها گردد و تحتِ شرایط روحی قرار گیرد نهایتاََ ابرِ جسمش به کمالِ لطافت و نورانیّت رسد و به رنگ آسمان حقیقت درآید و «من» و «مایی» و هر گونه مباینت و اثنانیّت عبد و معبود از میان برخیزد . ]

تن بُوَد ، امّا تنی گُم گشته زو / گشته مُبدَل ، رفته از وی رنگ و بو

گر چه جسمِ سالک وجود دارد ، امّا مقتضیّاتِ جسمانی از آن محو شده . زیرا جسمِ او تحتِ شرایطِ روحی قرار گرفته و آثارِ جسمانی از آن رخت بربسته است .

پَر پیِ غیرست و ، سَر از بهرِ من / خانۀ سَمع و بَصَر اُستونِ تن

پَر و بالِ من به دیگری تعلّق دارد و امّا سَرم از آنِ خودم است . همان سری که مرکز شنوایی و بینایی و ستونِ نگهدارندۀ جسم است . ( اُستون = ستون ، عمود ) [ «پَر» کنایه از اکتساباتِ مادّی از قبیل جاه و مال و لذّات حیوانی است که به اغیار تعلّق دارد . و «سَر» کنایه از روحِ الهی . مصراعِ دوم به عنوانِ توصیفِ «سر» در مصراع اوّل آمده است . مولانا می گوید : «سر» مرکز آگاهی های آدمی است از اینرو بر جسم شرافت دارد و کسی که «سر» ندارد . مُرداری بیش نیست . چنانکه کثیری از خلایق چون بر حسبِ واقع ، سَر ندارند اموات و اشباحی متحرک اند . ]

منظور بیت : در راهِ رسیدن به روحِ الهی لازم است جمیعِ ظواهرِ دنیوی را ترک گویی .

جان فدا کردن برایِ صیدِ غیر / کفرِ مطلق دان و نومیدی ز خیر

بدان که فدا کردنِ جان به خاطرِ رسیدن به غیر حق کفرِ مطلق و ناامیدی از خیرِ محض ( الله تعالی ) است . ( برای صیدِ غیر = شکار به سودِ دیگران ، جلب نظر دنیا پرستان و اهلِ ظاهر ) [ طبق مفادِ آیه 87 سورۀ یوسف : تنها کافران از رحمتِ الهی مأیوس می شوند . مولانا می گوید : روح و جانت را به خاطرِ دستیابی به حُطامِ دنیا و جاه و مالِ چند روزه تباه مکن . ]

هین مشو چون قند پیشِ طوطیان / بلکه زَهری شو ، شو ایمن از زیان

بهوش باش مبادا خود را مانندِ قند پیشِ طوطیان افکنی . بلکه مانندِ زهر ، تلخناک باش تا از گزندِ آنان در امان باشی . [ به خاطر خوشایندِ ظاهر بینان دنیا پرست ، شیرین کاری و شیرین گفتاری و چاپلوسی مکن . بلکه در برابرِ تکبّر و خواسته های ناحقِّ ایشان رویِ مخالف نشان بده . تا از زیانِ خواری و ذلّت و تحقیر شخصیّت نجات یابی . مولانا در اینجا ظاهربینانِ دنیا پرست را به مرتبۀ «طوطی» تنزّل داده است از آنرو که ظاهری آراسته و درکی ضعیف در حدِّ حیوان دارند و بطور تقلیدی زندگی می کنند . ]

یا برای شاد باشی در خطاب / خویش چون مُردار کُن پیشِ کِلاب

یا مبادا برای آنکه آنان به تو آفرین بگویند . خود را مانندِ لاشه پیشِ سگان بیندازی . ( شادباش = امر به شاد بودن ، خوش باش ، آفرین / کِلاب = سگان ، جمع کلب ) [ در این بیت نیز مولانا شخصِ چاپلوس را به مرتبۀ «لاشه» و شخصِ چاپلوس پرور را به مرتبۀ «سگ» تنزّل داده است . ]

پس خَضِر کشتی برای این شکست / تا که آن کشتی ز غاصب باز رَست

برای مثال ، حضرت خضر (ع) ، کشتی آن یتیمان را شکسته و معیوب ساخت تا آن کشتی از دستِ ستمگرانِ غاصب نجات یابد . ( خضر = شرح بیت 224 دفتر اوّل ) [ فضل و کمالِ خود را از ستمگرانِ دنیاپرست بپوشان تا مبادا تو را به خدمتِ خود فرا خوانند . ]

فَقر ، فَخری بهرِ آن آمد سَنی / تا ز طمّاعان گُریزم در غنی

این فرمایشِ پیامبر (ص) که «فقر» مایۀ افتخار من است . از آنرو کلامی والا و گرانقدر است که سبب می شود من از آزمندان بگریزم و به سوی خداوندِ بی نیاز پناه ببرم . [ سَنی = عالی مرتبه ، والا ، رفیع / طمّاع = بسیار آزمند ، صیغۀ مبالغه ]

گنج ها را در خرابی ز آن نهند / تا ز حرصِ اهلِ عُمران وا رهند

برای مثال ، از آنرو گنجینه ها را در خرابه ها نهان می سازند که از حرص و دستبرد اهلِ دنیا در امان باشند . [ اهلِ عُمران = مردم دنیا پرست ، «عُمران» در لفظ به معنی آبادانی و اِسکان در خانه است . زیرا مردمِ دنیا پرست به آبادانی و اِسکان در آن دلبسته اند / در اینجا صاحبدلانِ پاک سِرشت به گنج مخفی در ویرانه ها تشبیه شده اند از آنرو که برای حفظِ گوهرِ ایمان و عرفانِ خود ، فضل و کمالِ خویش را از اهلِ دنیا پوشیده می دارند . و جلال درونی خود را در زیرِ هیأت ساده و خاکسار خود پنهان می کنند . که خُمول و گمنامی و بی اعتنایی به جاه و مال و منصب و مسند نکو دولتی است . چنانکه نظامی گنجوی می گوید :

منم روی از جهان در گوشه کرده / کفِ نانِ جُوین را توشه کرده

چو ماری بر سرِ گنجی نشسته / چو گنجی در به روی خویش بسته

چو زنبوری که دارد خانۀ تَنگ / در آن خانه بُوَد حلوایِ صد رنگ ]

پَر نتانی کند ، رَو خلوت گُزین / تا نگردی جمله خرجِ آن و این

حال که نمی توانی پر و بالِ خود را بکنی . برو خلوت نشینی اختیار کن . یعنی اگر آنقدر صلاحیّتِ روحی نداری که از مکتسباتِ دنیوی چشم بپوشی ، برو گوشه گیری اختیار کن تا کمتر در معرضِ نگاهِ این و آن باشی و نهایتاََ باطن و روحِ خود را در راهِ خوشایندِ این و آن تباه کنی .

ز آنکه تو هم لقمه ای ، هم لقمه خوار / آکِل و مأکولی ای جان هوش دار

زیرا تو هم لقمۀ دیگرانی و هم طعمه خورنده . پس عزیزِ من بهوش باش که تو هم خورنده ای و هم خورده شونده توسط دیگران . [ آکل = خورنده ( اسم فاعل ) / مأکول = خورده شده ( اسم مفعول ) ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد