صد گمانت بود در پیغمبریم / با چنین بُرهان و ، این خُلقِ کریم

در مورد پیامبری من ، صد نوع شک و گمان آوردی در حالی که من برهانی روشن دارم و اخلاقی نیکو و والا .

صد هزاران معجزه دیدی زِ مَن / صد خَیالت می فزود و ، شکّ و ظَن

تو صدها هزار معجزه از من دیده ای ولی با این حال ، صد نوع شک و بَدگمانی تو نسبت به من افزون شده . یعنی دیدن این معجزات ، به جای آنکه تو را به ایمان و ایقان برساند به بدگمانی و سوء ظنِ فراوان دچار ساخته است . [ همانگونه که به کرّات در مثنوی دیده می شود اعدادی نظیر صد هزاران و صد و جز آن ، در بیان کثرت بکار می رود نه عددی معیّن . بنابراین مقصود این است که حضرت موسی (ع) معجزات فراوان داشته زیرا قوم او سرسخت و لجوح بودند . از اینرو اظهار معجزات امری ضروری می نموده . طبق آیه 12 سوره نمل حضرت موسی (ع) دارای نه معجزه بوده است « درآور دستِ خویش در گریبانِ خود ، تا آن را برون آری تابان . بی پیسی و گزند و با نُه معجزه سویِ فرعون و فرعونیان شو که اینان اند برون آیندگان از فرمان حق » ]

از خیال و ، وسوسه تنگ آمدی / طعن بر پیغمبری ام می زدی

تو بر اثر خیالاتِ واهی و وسوسه های یاوه ، به تنگ آمده ای از اینرو مقامِ نبوّتِ مرا نیز موردِ طعنه و خدشه قرار می دهی .

گرد از دریا برآوردم عیان / تا رهیدت از شَرِ فرعونیان

از دریا آشکارا گرد برآوردم . تا اینکه شما از گزندِ فرعونیان خلاص شدید . [ گرد از دریا برآوردن = کنایه از بند آوردن آب و خشک کردن دریا برای عبور قومِ بنی اسرائیل است . این بیت اشاره دارد به آیه 50 سوره بقره « و یاد آور زمانی را که بشکافتیم دریا را برای شما ، و برهانیدیم شما را و غرق کردیم فرعونیان را و شما می دیدید ایشان را » ]

زآسمان چِل سال کاسه و خوان رسید / وز دعاام جُوی از سنگی دوید

در طولِ چهل سال از آسمان ، روزی و طبق های طعام و خوانِ نعمت می رسید و از دعای من (موسی) از سنگ ، جوی آب روان شد . [ اشاره است به آیه 57 سورۀ بقره « و ابر را سایبان شما کردیم و ترنگبین و مرغ خوشگوار را روزی شما کردیم و گفتیم : بخورید از این روزی های پاک که به شما بخشیده ایم . ولی آنان نه به ما که به خود ستم کردند » مصراع دوم نیز اشاره است به آیه 60 سوره بقره « یاد آور زمانی را که موسی برای قومِ خود آب طلبید . پس بدو گفتیم : بزن بیدرنگ عصای خود بر سنگ ، و از آن سنگ ، دوازده چشمۀ آب روان شد »

توضیح بیشتر در شرح ابیات 80 و 81 دفتر اول .

این و ، صد چندین و ، چندین گرم و سرد / از تو ای سرد ، آن تَوَهّم کم نکرد

این معجزه و صدها معجرۀ دیگر نظیر آن از من به ظهور رسید ولی آن پندارهای یاوه را از تو که دلی سرد داری نکاست .

بانگ زد گوساله یی از جادویی / سَجده کردی که خدایِ من تویی

گوساله ای بر اثر سِحر و جادو بانگی برآورد و تو ای گوساله پرست ، بدان سجده کردی و گفتی : تویی خدای من . [ در سوره بقره و اعراف و نساء و طه به این موضوع اشاره شده است . هنگامی که حضرت موسی (ع) به میقات می رود سامری از این فرصت استفاده می کند و در صدد احیای سنّتِ کُهنِ گاوپرستی برمی آید . زیرا بنی اسرائیل ، سالیانِ سال با سنّتِ گاوپرستی مصر باستان آشنایی داشتند . او زر و سیمِ بنی اسرائیل را می گیرد و به آتش می گدازد و از آن مجسمه ای می پردازد . این مجسمه شبیه به گوساله بود و گاه به گاه نیز بانگِ گاوان از آن شنیده می شد . این پدیدۀ سِحرانگیز بسیاری از سست ایمانانِ بنی اسرائیل را به گوساله پرستی سوق داد و سبب شد که پیرامونِ آن مجسمه هنگامه ای برپا دارند . توضیح بیشتر در شرح بیت 2258 دفتر اول و شرح بیت 3331 دفتر چهارم ]

آن تَوَهُم هات را سیلاب بُرد  / زیرکیِ بارِدَت را خواب بُرد

سیلابِ بانگِ گاوِ سامری آن خیالات  پندارهای تو را بُرد . و آن زیرکی و ذکاوتِ خام و نارس را خوابِ غفلت از میان بُرد . [ گویی که صدای گوساله همچون سیلابی بود که هر گونه پندارِ تو را نسبت به باطل بودن آن از بین بُرد . ( شرح کفافی ، ج 2 ، بیت 2044 ) یعنی وقتی دیدی از مجسمه ای صدایی بر می آید . یقین کردی که امرِ خارق العاده ای رُخ داده ، پس بدان گرویدی . در حالی که مرا با آن همه معجزات نپذیرفتی . ]

چُون نبودی بدگمان در حقِ او ؟ / چُون نهادی سَر چنان ای زشت رو ؟

چرا در بارۀ گوساله ، بدگمان نشدی ؟ و ای زشت رُو چرا در برابر گوساله اینگونه سر به سجده نهادی ؟

چُون خَیالت نآمد از تزویرِ او / وز فسادِ سِحرِ احمق گیرِ او ؟

چرا از نیرنگ و حیلۀ او (سامری) خیال و توهمی به تو دست نداد ؟ و چرا از تباهی جادویِ او که نابخردان را می فریبد دچار بدگمانی نشدی ؟

سامریی خود که باشد ای سگان / که خدایی بَرتَراشد در جهان ؟

ای سگ سیرتان ، سامری کیست که بتواند در جهان خدایی درست کند ؟ [ شرح حال سامری در بیت 2043 همین بخش آمده است ]

چُون در این تزویرِ او یکدل شدی ؟ / وز همه اِشکال ها عاطل شدی ؟

چگونه در این نیرنگ و فریبِ او ، با او همراه و همدل شدی ؟ و از همۀ اِشکال ها و ایرادهای خود دست کشیدی و آسوده گشتی ؟

گاو می شاید خدایی را به لاف / در رسولی چُون مَنی صد اختلاف ؟

آیا گاوِ دروغین شایسته خدایی می شود ؟ در حالی که در بارۀ نبوّت و رسالت من صد نوع اختلاف و ستیز پدید می آید .

پیشِ گاوی سَجده کردی از خَری / گشت عقلت صیدِ سِحرِ سامری

تو از رویِ الاغ بودن و ندانستن ، در برابر یک گاو سجده کردی . زیرا که عقلِ تو به وسیلۀ جادوی سامری شکار شده بود . یعنی عقلِ تو مقهور سِحرِ او گردید .

چشم دزدیدی ز نورِ ذُالجَلال / اینت جهلِ وافر و ، عینِ ضَلال

تو چشمانت را از نورِ حضرت حق تعالی که صاحبِ شکوه و بزرگی است فرو بستی ، شگفتا از این نادانی فراوان و گمراهی کاملِ تو . [ اینت = شرح بیت 1129 همین دفتر ]

شُه بر آن عقل و ، گُزینش که تو راست / چون تو کانِ جهل را کُشتن سزاست

اُف بر آن عقل و انتخاب تو ، سزاوار است که معنِ نادانی و جهلی همچون تو کشته شود . [ شُه = کلمه ای است برای اظهار نفرت و کراهت ، اُف ، تُف ]

گاوِ زرین بانگ کرد ، آخِر چه گفت ؟ / کاحمقان را این همه رغبت شگُفت

گاوِ زرینِ سامری که صدا کرد ، بالاخره چه گفت که نابخردان اینقدر نسبت به او میل و رغبت پیدا کردند ؟ [ گاوِ سامری که حاصل فریب و حیله گری او بود . افرادِ نادان بنی اسرائیل را فریب داد در حالی که حاملِ هیچ حقیقتی نبود . ]

زآن عجبتر دیده ات از من بسی / لیک حق را کی پذیرد هر خسی ؟

شما از من کارهایی دیده اید که بسی شگفت انگیزتر از آن کار است . ولی هر آدم فرومایه ای کی حق را می پذیرد ؟

باطلان را چه رُباید ؟ باطلی / عاطلان را چه خوش آید ؟ عاطلی

چه چیز اهلِ باطل را به سویِ خود می کشد ؟ مسلماََ یک باطلِ دیگر نظیر خود آنها . چه چیز افراد بیهوده و عاطل را به سویِ خود جذب می کند ؟ قهراََ کاری بیهوده که خوشایند آنان باشد . [ کند همجنس با همجنس پرواز ]

زآنکه هر جنسی رُباید جنسِ خود / گاو ، سویِ شیرِ نَر کی رُو نَهَد ؟

زیرا هر جنسی ، جنسِ خود را می رباید و به خود جلب می کند . برای مثال ، گاو ، کی می تواند به سویِ شیرِ نر برود ؟

گرگ بر یوسف کجا عشق آورد ؟ / جز مگر از مکر تا او را خورَد

مثال دیگر ، گرگ کی نسبت به یوسف عشق می ورزد ؟ مگر برای فریبِ او تا او را شکار کند و بخورد . [ مراد از «گرگ» آدمیان گرگ سیرت است ]

چون ز گرگی وارهد ، مَحرَم شود / چون سگِ کهف ، از بنی آدم شود

ولی همینکه گرگ ، از خویِ درندگی خود رها شود . همره و مَحرَمِ آدمی می گردد . درست مانند سگِ اصحابِ کهف به مرتبۀ انسانی ارتقاء می یابد .

چون ابوبکر از محمّد بُرد بو / گفت : هذا لَیسَ وَجهُ کاذِبُ

همینکه ابوبکر به صداقتِ حضرتِ محمد (ص) پی بُرد . یعنی از آن آگاهی یافت . گفت : این رخساره دروغگو نیست . [ این بیت تقارن روحی اولیاء را بیان داشته است ]

چون نبُد بوجهل از اصحابِ درد / دید صد شَقِ قَمَر ، باور نکرد

ولی از آنرو که ابوجهل در شمار دردمندان صاحبدل نبود . صد بار شکافته شدن ماه را دید ولی تصدیق نکرد . یا می توان گفت صد نوع از این معجزاتِ شگفت انگیز را از آن حضرت دید ولی ایمان نیاورد .

دردمندی کِش ز بام افتاد طشت / زو نهان کردیم حق ، پنهان نگشت

ما از کسی که به دردمندی آوازه یافته ، اسرارِ حق را پنهان داشتیم . ولی حق از او پنهان نشد . [ زیرا مطلوب به سوی طالب خود جذب می شود . مولانا از بیت 2055 تا اینجا با مثا ها و تعبیرهای گوناگون اصلِ جذب و انجذاب را در پدیده های مادّی و روحی بیان فرمود . بدین معنی که جذب و انجذاب در پدیده هعای همجنس صورت می گیرد و دو پدیدۀ متنافر و غیر همجنس یکدیگر را دفع می کنند . ]

توضیح بیشتر در شرح ابیات 892 تا 896 دفتر اول .

و آنکه او جاهل بُد از دردش بعید / چند بنمودند و ، او آن را ندید

ولی آدم نادانی که دردِ حقیقت نداشته باشد ، بارها جلوه های حقیقت را به او نمایاندند ولی او اصلا چیزی از آن مشاهده نکرد .

آینۀ دل صاف باید تا در او / واشناسی صورتِ زشت از نکو

بنابراین نتیجه می گیریم که باید آیینۀ دل از هواهای نفسانی پاک باشد تا بتوانی رخسار زیبای حقیقت و چهرۀ زشتِ باطل را در آن از یکدیگر بازشناسی و آن دو را از هم تمیز دهی .