اُستُنِ حنانه از هَجرِ رسول / ناله می زد همچو ارباب عُقول

ستون حنانه از فراق و هجران رسول خدا ، همچون صاحبان عقل و خرد ناله می کرد . [ ( حنانه = ناله کننده ) ( هَجر = هجران و دوری ) ]

گفت پیغمبر : چه خواهی ای ستون / گفت : جانم از فراقت گشت خون

پیامبر (ص) به آن ستون گفت : چه می خواهی ؟ آن ستون به پیامبر (ص) گفت : جان و دلم از دوری و فراق تو خونین گشته است .

مَسنَدَت من بودم ، از من تاختی / بر سرِ منبر تو مَسنَد ساختی

من به گاهِ وعظ و خطابه تکیه گاهت بودم . که مرا رها کردی و فراز منبر را جایگاه خود قرار دادی . ( مَسنَد = تکیه گاه )

گفت : می خواهی تو را نخلی کنند / شرقی و غربی ز تو میوه چنند ؟

پیامبر گفت : حال که ناله و شیون تو به خاطر من است . آیا میل داری که به پاداش این کار ، تو را به صورت نخلی سرسبز درآورم و مردم خاور و باختر از تو میوه بچینند ؟

یا در آن عالم تو را سَروی کند / تا تر و تازه بمانی در ابد ؟

یا اینکه در عالم معنا و حقیقت ، حق تعالی تو را به صورت سروی درآورد که تا ابد تر و تازه باشی ؟ ( سرو = درختی است مخروطی شکل با برگهای باریک و درازی به شکل سوزن که همیشه سرسبز و خرم است )

گفت آن خواهم که دایم شد بَقاش / بشنو ای غافل ، کم از چوبی مباش

اما ستون حنانه در جواب گفت : چیزی را خواهانم که بقای آن جاودانی باشد . حال ای انسان غافل ، این گفتار را بشنو و به خود آ و از چوب ، کمتر مباش . [ آن چوب با همه چوب بودنش فهمید که عقبی بر دنیا ارجح است و آن را برگزید . ای انسان مگر تو از چوب ، چوب تری که دنیا را بر عقبی ترجیح داده ای ؟ ]

آن ستون را دفن کرد اندر زمین / تا چو مردم ، حشر گردد یومِ دین

آن ستون را پیامبر (ص) در زمین دفن کرد تا در روز رستاخیز مانند دیگر مردم محشور شود . [ مطابق برخی روایات ، حضرت پیامبر (ص) آن ستون را در خاک نهفت و یا در سقف مسجد قرار داد . ( شرح مثنوی شریف ، ج 3 ، ص 863 ) ( یوم دین = روز رستاخیز )

تا بدانی هر که را یزدان بخواند / از همه کارِ جهان ، بی کار ماند

تا این نکته را بدانی که هر کس را حق تعالی به سوی خود بخواند و دعوت کند . او از همه امور دنیوی دست می شوید و فقط به طاعت حق می اندیشد .

هر که را باشد ز یزدان ، کار و بار / یافت بار آنجا ، بیرون شد ز کار

هر کس که بار و کارش از خدا باشد . او به درگاه حق تعالی راه می یابد و در آنجا از کار جهان بیرون شود . [ مردی که دل او فریفته راحت محسوسات نیست و لذت ترک این لذات در دل خود می یابد . باید دانست به آفریدگار واصل شده به راحت جاودانی می رسد . ( سروده عرفانی بَگوَت گیتا ، گفتار پنجم ، ص 32 )

آنکه او را نَبوَد از اسرارِ داد / کی کند تصدیق او ، نالۀ جماد ؟

آن کس که از اسرار الهی به وی چیزی داده نشود . او کی می تواند ناله و حنین جماد را تصدیق کند ؟ [ اشاره ای است به آیه 44 سوره اسرا که می فرماید : « نیست چیزی جز آنکه ستایش خدا گوید ولی شما ستایش آن چیز را در نمی یابید » ]

گوید : آری ، نه ز دل ، بهرِ وِفاق / تا نگویندش که : هست اهلِ نِفاق

او برای همراهی و موافقت با کسانی که اعتقاد به تسبیح و تهلیلِ جماد دارند . ظاهراََ بلی می گوید و خود را موافق آنها نشان می دهد مبادا که او را در زمره اهل نفاق بشمار آرند . ( وِفاق = سازگاری و موافقت )

گر نِیَندی واقفان امرِ کُن / در جهان رد گشته بودی این سُخُن

اگر این جمادات ، به امرِ کُن واقف نبودند . در جهان ، سخن گفتن جمادات و گیاهان رد می شد و هیچکس تصدیق نمی کرد که این ستون بیجان کارِ جاندار می کند . ( امرِ کُن = امر و مشیت الهی است )

صد هزاران اهلِ تقلید و نشان / افکند در قعر ، یک آسیبشان

یک آسیب کوچک روحی یا یک شبهۀ ناچیز ، ممکن است اهل استدلال و مناقشۀ کلامی را در ژرفای گمراهی و سرگشتگی بیفکند . [ اهل تقلید و نشان = فلاسفه هم عصر مولانا و معتزله که اقوال پیشینیان را مانند اصل مسلّم پذیرفته بودند و از اثر بر مؤثر استدلال می کردند ( شرح مثنوی شریف ، ج 3 ، ص 866 ) ]

که به ظن ، تقلید و استدلالشان / قایم است و ، جمله پرّ و بالشان

زیرا تقلید و استدلالشان متکی بر ظن و گمان است و همچنین پر و بال عقل و فکرشان بر مبنای گمان است و ظن و گمان نیز راه به حقیقت نمی برد . [ چنانکه در آیه 28 سوره نجم می فرماید : « ظن و گمان در فهم حق و حقیقت هیچ سودی ندارد » ]

شُبهه ای انگیزد آن شیطانِ دون / درفتند این جمله کوران ، سرنگون

آن شیطان پست در درون آن گروه مذکور ، شبهه ای می انگیزد و در نتیجه این اشخاص ، همگی کور و سرنگون می شوند . [ بنابراین اصحاب ظن و گمان همواره در چنبر شک و وسوسه هستند ولی اهل یقین هرگز به چاهِ شک و ابهام در نمی افتند ]

پای استدلالیان چوبین بُوَد / پای چوبین ، سخت بی تمکین بُوَد

همانطور که با پای چوبین نمی شود استوار و راست راه رفت . اهل استدلال و محاجّه نیز مانند کسانی که پای طبیعی و سالم ندارند . در مشی و مشرب خود متزلزل و سست و لرزان هستند و در طریق حقیقت نمی توانند درست راه بروند . زیرا استدلال را پای خود ساخته اند نه شهود را . [ اصحاب علوم ظنی و عقاید رسمی با اندک شبهه ای سست می شوند و در سنگلاخ شک و شبهه ، ناتوان و عاجز می مانند ]

غیرِ آن قطبِ زمانِ دیده ور / کز ثُباتش ، کوه گردد خیره سَر

مگر آن قطبِ زمان که بینا و آگاه به اسرار نهان است و از استواری یقین و معرفت او کوههای راسخ ، سرگشته و حیران می شوند . [ قطب = در لغت به معنی میله ای است که سنگ زیرین و زبرین آسیاب به دور آن می گردد . در اصطلاح صوفیه ، قطب یک تن بیشتر نیست که در هر زمانی مورد نظر حق تعالی است . از اینرو او را غوث نیز می نامند . ( کشاف اصطلاحات الفنون ، ج 2 ، ص 1197 ) قطب را از این جهت بدین نام موسوم کرده اند که کائنات و موجودات ، دایر بر مدارِ اوست و او مرکز عالم است . ( دیده ور = آگاه و بصیر به حقایق و اسرار ) ]

پایِ نابینا عصا باشد عصا / تا نیفتد سرنگون او بر حَصا

پای نابینا ، عصا است . تا آنکه او روی سنگ ریزه ها نیفتد . [ منظور از عصا در اینجا ، استدلال است و مقصود از کوران ، اهل استلال است . کسی که نابیناست به عصا نیاز دارد ولی کسی که دیده اش بیناست نیازی به عصا ندارد . ( حَصا = سنگ ریزه ) ]

آن سواری کو سپه را شد ظفر / اهلِ دین را کیست ؟ ارباب بَصر

آن سواری که سبب پیروزی سپاه دین شد کیست ؟ او همان سلطان بصیرت و پادشاه معرفت است .

با عصا ، کوران اگر ره دیده اند / در پناهِ خلقِ روشن دیده اند

کوران و نابینایان اگر چه با عصا به جایی راه برده اند و به مقصود رسیده اند ولی در پناه مردم بینا راه را از چاه تشخیص داده اند .

گرنه بینایان بدندی و شهان / جمله کوران مرده اندی در جهان

به عنوان مثال ، اگر در دنیا ، بینایان و شاهان حقیقت نمی بودند . همه کوران جهان می مردند . [ زیرا غالب مردم به منزله نابینایان هستند و راه را از چاه تمیز نتوانند داد ]

نی ز کوران کِشت آید ، نه درُود / نه عمارت ، نه تجارتها ، نه سود

زیرا کوردلان نه می توانند کِشت کنند و نه درو نمایند . نه تجارت و داد و ستدی می دانند و نه عمارتی را می توانند بسازند . یعنی کوردلان به انجام کارهای نیک توانا نیستند .

گر نکردی رحمت و افضالتان / در شکستی چوبِ استدلالتان

ای کوردلان ، اگر حق تعالی بر شما فضل و رحمت عطا نمی کرد . عصای استدلالتان در هم می شکست .

این عصا چه بوَد ، قیاسات و دلیل / آن عصا کی دادشان ؟ بینا جلیل

این عصا که ذکرش رفت چیست ؟ آن عصا همانا قیاسها و دلایل است . آن عصا را کی به آنها داد ؟ خدا . برای اینکه مادام که نابینا هستند و در زمینی که چشمانشان نمی بیند عصا را وسیله رفتار خود کنند . [ قیاس گفتاری است متشکل از چند قضیه که هر گاه مسلّم و جازم شمرده شود . اثبات قضیه دیگر را به دنبال خواهد داشت . ( اساس الاقتباس ، ص 186 ) . مانند : سعید انسان است . هر انسانی می میرد . پس سعید می میرد . ]

چون عصا شد آلتِ جنگ و نفیر / آن عصا را خُرد بشکن ، ای ضَریر

ولی به محضِ اینکه این عصا ، آلت جنگ و ستیز شد . ای کوردل ، آن را خُرد و متلاشی کن . [ عصای استدلال به درد راهبری و راهنمایی سالک نمی خورد . بلکه تنها می تواند او را در بدایت امر چند قدمی راه برد . ( نفیر  = جنگ ) ( ضریر = نابینا ) ]

او عصاتان داد ، تا پیش آمدیت / آن عصا ، از خشم هم بر وی زدیت ؟

خداوند آن عصا را به شما داد تا با آن راه بروید ولی آیا شما آن عصا را نیز از خشم و غضب بر سرِ حق کوفتید ؟ [ استدلال تا جایی معتبر است که حقیقت مخدوش نشود و به کفر و الحاد نرسد ]

حلقه کوران ، به چه کار اندرید ؟ / دیده بان را در میانه آورید

ای گروه کوردلان و سرگشتگان به چه کار مشغولید ؟ فرد بینایی را در میان خود وارد کنید و به او اقتدا نمایید تا دست شما را بگیرد و راه را به شما نشان دهد و به مطلوب ، واصلتان سازد .

دامن او گیر کو دادت عصا / درنگر کآدم چه ها دید از عصی

استدلال سفسطه آمیز عقلی را رها کن و دامن امر و فرمان خدا را بگیر که عصای عقل و استدلال را او به تو داده است و نگاه کن آدم (ع) را که به واسطه وسوسه شیطان ، از نهی حق تعالی سرپیچی کرد و مفتون عقل و قیاسات نظری شد و گفت : آیا این که خدا مرا از این درخت نهی کرد جنبه تحریمی دارد یا تنزیهی ؟ خلاصه اینکه به عصای استدلال تکیه کرد و عصیان نمود و آن همه بلا و گرفتاری بر او تاختن آورد . کلمه عصی در مصراع دوم اشاره است به آیه 121 سوره طه که می فرماید : « و آدم فرمان پروردگار خود را نبرد و نومید گشت »

معجزه موسی و احمد را نگر / چون عصا شد مار و اُستُن با خبر

به معجزه حضرت موسی (ع) و حضرت محمد (ص) بنگر و ببین که چگونه عصا ، اژدها شد و ستون حنانه با خبر و با شعور گردید .

از عصا ماری و از اُستُون حَنین / پنج نوبت می زنند از بهرِ دین

از عصا ، ماری ستبر نمایان شد و از ستون ، ناله و فغان بیامد و از مناره مسجد ، پنج نوبت در هر روز اذان می گویند تا مردم را به نیایش و پرستش خدا خوانند . [ انقروی ، ستون را در این بیت به معنی مناره مسجد گرفته و معنی عام بدان بخشیده است . ( شرح کبیر انقروی ، ج 3 ، ص 846 ) . و اما استاد فروزانفر ، پنج نوبت را چنین تعریف کرده است . نوبت به معنی نقاره و گروه نقاره زنان است . چنانکه از اخبار تاریخی استنباط می شود . بر در سرای سلاطین به هنگام پنج وقت نماز ، کوس و نقاره می زده اند و این نشانه ، به منزله اعلام سلطنت و استقلال در امور پادشاهی بوده است . ( شرح مثنوی شریف ، ج 3 ، ص 877 و 878 ) ]

گرنه نامعقول بودی این مَزه / کی بُدی حاجت به چندین معجزه ؟

اگر مزه شریعت و لذت و حلاوت دین و طریقت ، نامعقول نمی بود . کی به این همه معجزات پیامبران نیاز پیدا می شد . [ در اینجا کلمه «نامعقول» به معنی منفی آن که یاوه و بی اساس است ، نیست بلکه منظور اموری است که هر چند حقیقت دارند ولی از حیطه عقول خارج اند و عقل در فهم آنها قاصر است . بنابراین باید گفت : اگر همه بخش های دین ، توسط عقل نظری درک می شد و مسائل فوق عقلانی وجود نمی داشت . قطعا نیازی به معجزه پیدا نمی شد . ]

هر چه معقول است ، عقلش می خورد / بی بیان معجزه ، بی جرّ و مَد

زیرا هر چه که معقول باشد ، عقل می پذیردش . بی آنکه به مجزه نیازی باشد آن را بی چون و چرا و ستیز و جدال می پذیرد . ( جرّ و مَد = فرو کشیدن و پیش آمدن آب دریا . در اینجا جر ، همان جزر است )

این طریقِ بکر ، نامعقول بین / در دلِ هر مقبلی ، مقبول بین

این شیوه بکر اگرچه از نظر کوته نظران و استدلالیان جزمی ، نامعقول است ولی از نظر حق خواهان ، مورد قبول است . [ در این چند بیت بحث بر سر این حقیقت است که عقل نظری نمی تواند احوال انبیاء و اولیاء و مکاشفات قلبی آنان  را درک کند ولی نیکبختان حقیقی این روش را قبول دارند و راه تهذیب نفس و مکاشفه را می روند . ( مُقبِل = نیکبخت و صاحب اقبال ) ]

همچنان از بیم آدم ، دیو و دد / در جزایرها رمیدند از حسد

چنانکه مثلا شیطان و ددان از ترس آدمی و از سر حسادت به سوی جزایر گریختند و در آنجا قرار گرفتند .

هم ز بیم معجزات انبیا / سر کشیده منکران زیر گیا

همچنین از ترس معجزات پیامبران ، منکران به زیر گیاهان سر فرو برده اند . یعنی حق ستیزان در برابر معجزات انبیا مقهور و سرشکسته می شوند . [ سر زیر گیا کشیدن = از ترس و بیم جان ، خود را پنهان کردن به مناسبت آنکه کبک و تیهو و دراج و نظایر آنها از بیم مرغان شکاری به زیر خاربنان و بوته ها پنهان می شوند . ( شرح مثنوی شریف ، ج 3 ، ص 880 ) . انقروی گوید : کنایه از این است که منکران ، مانند آن حیوانات از ترس صیاد ، سرشان را زیر گیاه می برند و مخفی می شوند . ( شرح کبیر انقروی ، ج 3 ، ص 849 ) ]

تا به ناموسِ مسلمانی زیند / در تَسَلُس ، تا ندانی که کی اند

تا اینکه با احترام و حرمت مسلمانی زندگی کنند و تو نتوانی تشخیص دهی که اینها چه حیله گرانی هستند . خلاصه خود را با سالوس بازی و دغل کاری ، مسلمان نشان می دهند تا کسی متعرض آنان نشود . [ ( ناموس = در اینجا به معنی حرمت و احترام آمده است ) ( تَسَلُس = سالوس ورزیدن و ریا کردن ) ]

همچو قَلّابان بر آن نقدِ تباه / نقره می مالند و نام پادشاه

این منکران مانند آن کسانی هستند که روی فلز تباه و بی ارزش ، آب نقره می دهند و نام پادشاه را روی آن حک می کنند . تا بدین وسیله سکه تقلبی خود را در میان مردم رواج دهند . ( قلاب = آنکه سکه های تقلبی بزند )

ظاهر الفاظشان ، توحید و شَرع / باطنِ آن ، همچو در نان ، تخمِ صَرع

الفاظ و کلمات اینان گرچه در ظاهر ، مطابق شریعت و مذهب یکتا پرستی است ولی در باطن و گوهر ، حاوی گمراهی و پلیدی است . درست مانند این است که نانی پخته اند و در لابلای آن تخم ناگوار صرع نهفته اند بطوریکه هر کس از آن استفاده کند مدهوش و مصروع می شود و راه راست هدایت را گم می کند . [ تخمِ صَرع = تخمی که اگر با دانه گندم آسیاب شود و با آرد آن ، نان پخته گردد . طعم آن را بسیار تلخ و ناگوار می کند و موجب سرگیجه می شود ]

فلسفی را زَهره نَی تا دَم زند / دَم زند ، دینِ حقش بر هم زند

فیلسوف ، جرات ندارد که دم از نفی شریعت زنند . زیرا اگر چنین ادعایی کنند . دین حق بساط ظاهری و سست آنان را بر هم می زند و رسوایشان می کند .

دست و پای او جَماد و جانَ او / هر چه گوید : آن دو در فرمانِ او

دست و پای او که حکم جماد را دارند . هر چه جان او به آن دو امر کند . آن دو ، مطیع و فرمانبر جان هستند . [ به توضیح بیت بعد دقت شود ]

با زبان گرچه که تهمت می نهند / دست و پاهاشان گواهی می دهند

اگر چه منکران با زبان خود ، حقیقت را انکار می کنند ولی دست و پایشان بر حقایق گواهی می دهد . [ اشاره بیت به آیه 65 سوره یس که می فرماید : « و دست هایشان با ما سخن می گویند و پاهایشان گواهی می دهند » ]

منظور دو بیت اخیر : با آنکه منکران حقیقت به زبان ، حق را انکار می کنند ولی وجودشان که آفریدۀ آفریدگار جهان است بر حقانیت حق تعالی گواهی می دهد .