تا هلال روزه را گیرند فال / آن یکی گفت : ای عُمَر ، اینک هلال

تا رویت ماه رمضان را به فال نیک بگیرند . یکی از میان آن جمع به عمر گفت : اکنون هلال ماه نمایان شده است .

چون عُمَر بر آسمان ، مَه را ندید / گفت : کین مَه از خیالِ تو دمید

وقتی که عمر به پهنه آسمان درنگریست . هلال ماه را ندید . به آن شخص کفت : این هلال که می گویی زادۀ خیالِ تو است . در آسمان هلالی دیده نمی شود .

ورنه من بیناترم اَفلاک را / جون نمی بینم هِلالِ پاک را ؟

والّا من در دیدن افلاک و ستارگان از تو بسی بیناترم . چه سان ممکن است هلال پاک و روشن را من نبینم .

گفت : تَر کن دست بر ابرو بمال / آنگهان تو بر نگر سویِ هِلال

عمر برای اینکه او را بطور عینی متوجه خیالات یاوه اش کند گفت : دستت را تَر کن و بر ابروانت بکش و سپس دوباره به هلالی که دیده ای بنگر .

چون که او تر کرد ابرو ، مَه ندید / گفت : ای شه ، نیست مَه ، شد ناپدید

همین که آن شخص دستِ تَرِ خود را بر ابروانش کشید . دیگر هلال ماه را ندید . از اینرو به عمر گفت : ای پادشاه ، هلال ماه ناپدید شده است . [ حضرت مولانا طبق شیوه پسندیده خود از این حکایت ساده ، استنتاج های عرفانی و روانشناسی می کند ]

گفت : آری ، مویِ ابرو شد کمان / سویِ تو افکند تیری از گُمان

عمر گفت : آری موی ابرویت مانند کمانی شده بود و تیری از خیال بر کمانِ گُمان نهاده و به سوی تو پرانده بود .

چون که مویی کژ شد ، او را راه زد / تا به دعوی ، لافِ دیدِ ماه زد

همین که تارِ مویی کج شد او را دچار گمراهی کرد تا بدانجا که به یاوه مدعی شد که ماه را دیده است . [ از بیت بعدی استنتاج از حکایت آغاز می شود ]

مویِ کژ چون پردۀ گردون بُوَد / چون همه اجزات کژ شد چون دید ؟

وقتی که یک تارِ موی کج مانند پرده و حجابی روی چرخ سپهر کشیده شد . پس اگر همه اعضاء و اجزای وجودت کج شود ، چه می شود ؟

راست کُن اجزات را از راستان / سَر مَکش ای راست رُو ، ز آن آستان

ای مغرور فریفته ، به واسطه وجود راستان یعنی صالحان و نیکان اجزای کجت را راست و مستقیم کن . ای که راست می روی ، مبادا که از آستان آن راستان و نیکان روی برگردانی .

هم ترازو را ترازو راست کرد / هم ترازو را ترازو کاست کرد

برای مثال ، هرگاه ترازویی صحیح و سالم باشد . ترازوهای نامیزان و خراب را بوسیله آن میزان می کنند . ولی هرگاه ترازویی خراب و ناسالم باشد ، هر ترازویی را که به وسیله آن بخواهند میزان کنند . آن نیز خراب و نامیزان می شود . [ ترازوی سالم و خراب در اینجا تمثیلی است از انسان کامل و انسان ناقص ، هرگاه راهبر آدمیان ، انسان کامل باشد . به مقصود می رسد ولی اگر راهبر ، انسان ناقص باشد گمراه می گردد ]

هر که با ناراستان هَمسَنگ شد / در کمی افتاد و ، عقلش دَنگ شد

هر که با مردم ناراست و تبه کار ، مصاحب و دمساز شود و خود را با آنان تطبیق دهد . مسلماََ چنین کسی همیشه در حال تنزل و کاستی است و عقلش تباه می گردد و حیران و مدهوش می ماند . [ همسنگ = هم وزنی ، همتایی ، در اینجا مصاحب است . دَنگ = احمق ، بیهوش ]

رُو اَشدّاهُ عَلَی الکُفّار باش / خاک بر دلداریِ اغیار پاش

برو و نسبت به کافران سخت و با صلابت باش و بر سرِ عشق و دوستیِ نامحرمانِ بدنهاد خاک بپاش . یعنی برای عشق و دوستی آنان ارزشی قائل مشو و از آنان روی برتاب . [ مصراع اول ، اشاره است به آیه 29 سوره فتح . « محمد فرستاده خداست و آنان که با وی اند . بر کافران سختگیر و با خود شفیق و مهربانند … »

بر سرِ اغیار چون شمشیر باش / هین مکُن روباه بازی ، شیر باش

نسبت به نامحرمان و تبه کاران همانند شمشیر ، قاطع و بُران باش . ای سالک آگاه باش که مبدا حیله گری کنی و به مکر و تملق و چاپلوسی روی آوری . بلکه باید مانند شیر ، دلیر باشی و متکی بر سعی و جهد خود .

تا ز غیرت از تو یاران نسکُلَند / ز آنکه آن خاران ، عدوِ این گُلَند

تا اینکه یاران شما از سرِ غیرت از شما پیوند وصال را نبرند . زیرا این تبه کاران بسان خارهایی هستند که با گُل های باطراوت دشمنی می ورزند . [ اغیار که به منزله خار طبیعت اند ، با یاران که گُلِ باغ حقیقت اند دشمنی دارند . ( شرح کبیر انقروی ، دفتر دوم ، ص 62 ) . سکُلیدن = پاره کردن و بریدن ]

آتش اندر زن به گُرگان چون سپند / ز آنکه آن گُرگان عدوِ یوسفند

گرگ ها به آتش کِش درست مانند اسپندی که درون آتش می ریزی . زیرا که آن گرگ ها دشمنان یوسف اند . [ مراد از یوسفان ، سالکان صالح اند که دارای باطنی جمیل اند و مراد از گرگان ، اشخاص تبه کار و بدنهادند که سینه ای پُر کینه و دلی پُر عداوت دارند ]

جانِ بابا گویدت ابلیس هین / تا به دَم بفرییدت دیوِ لعین

ای سالک طریقت ، به هوش باش که شیطان برای فریب تو ، خود را مانند پدری مهربان و شفیق نشان می دهد و به تو «جان بابا» خطاب می کند . این شیطان ملعون می خواهد با سخنان افسون کنندۀ خود تو را فریب دهد .

این چنین تلبیس با بابات کرد / آدمی را این سیه رُخ ، مات کرد

شیطان ملعون ، اینگونه پدرت ( حضرت آدم ) را فریب داد و این شیطان روسیاهِ رسوا ، اینگونه او را مات کرد . [ دو بیت فوق اشاره دارد به آیه 20 سوره اعراف . « آنگاه شیطان آدم و حوا را به وسوسه بفریفت تا زشتی های پوشیده آنان پدیدار گردد و به دروغ گفت : خدا شمار را از این درخت باز نداشت جز برای آنکه مبادا دو فرشته شوید یا عمر جاودان یابید » [ سیه رخ = هم می تواند به معنی چهره سیاه باشد و هم می تواند اشاره به یکی از مهره های شطرنج با رنگ سیاه باشد ]

بر سرِ شطرنج چُست است این غراب / تو مَبین بازی به چشمِ نیم خواب

این کلاغِ سیاه یعنی شیطان ملعون ، هنگام بازی شطرنج ، چالاک و سریع است و فوق العاده مهارت دارد . مبادا به چشم خواب آلوده با او بر سرِ شطرنج بنشینی که فوراََ مات می کند . [ وجهِ دیگر : شیطان ، با تو بر سرِ شطرنج زندگی می نشیند و چشمانش را مانند چشم کلاغانِ سیاه ، خمارآلود و نیم خواب نشان می دهد . تو خیال می کنی که او خسته و حواس پرت است و از او غافل می شوی و با دقت به حرکت مهره ها نگاه نمی کنی در حالیکه او شطرنج بازِ قهاری است و تو را با حرکاتی حساب شده مات می کند . ولی وجه اول معقول تر می باشد . غراب = کلاغ سیاه ، زاغ ]

ز آنکه فرزین بندها داند بسی / که بگیرد در گلویت چون خَسی

زیرا که شیطان ، حیله ها و نیرنگ های بسیاری می داند که همانند خاری راهِ گلویت را ناگهان می گیرد . [ فرزین = مهره ای است در شطرنج که امروزه به آن وزیر می گویند . فرزین بند ، شگردی است در بازی شطرنج که اهلش از آن اطلاع دارند . در کتب قدیم تعریف آن چنین آمده است : « فرزین بند ، آن است که فرزین (وزیر) به تقویت پیاده ای که پسِ او باشد . مهرۀ حریف را پیش آمدن ندهد چرا که اگر مهره حریف ، پیاده کُشد ، فرزین انتقام او خواهد گرفت » . لیکن در این بیت به معنی حیله و خدعه آمده است . ]

در گلو مانَد ، خَسِ او سال ها / چیست آن خَس ؟ مِهرِ جاه و مال ها

خس و خاشاک این شیطانِ ملعون ، سالها در راهِ گلویت می ماند . این کدام خس است ؟ این خس ، همانا حب به مقام و ثروت است . [ امام محمد غزالی ، در احیاءالعلوم گوید : که اصلِ جاه ، شهرت طلبی است و آن امری نکوهیده است و بلکه امر ستوده ، خمول و گمنامی است و مرحوم علامه محمد مهدی نراقی در تعریف جاه گوید : حقیقت جاه ، تسخیر قلوبِ مردم است و حبِ جاه حتی از جبِ مال قوی تر است و ای بسا شخص ، مال را فدای جاه کند ]

مال ، خَس باشد ، چو هست ای بی ثَبات / در گلویت مانعِ آبِ حیات

ای که در راهِ طاعت حق ثبات نداری و متزلزلی . مال و دارایی مانند خَس است و تا وقتی که آن خَس در گلویت خلیده ، امکان ندارد که آب حیات به تو برسد . [ وجه دیگر : مال و ثروت و منصب دنیا دوامی ندارد و فاقد ثبات است ولی چنان در گلوی جانت گیر کرده که نمی گذارد آب حیات به تو برسد . ]

گر بَرَد مالَت عدُوِی پُر فنی / رَه زنی را بُرده باشد رَه زنی

هر وقت دشمنی با حیله و ترفند ، مالت را از تو بستاند . مانند این است که یک راهزن از راهزنی دیگر چیزی را ربوده باشد . [ مال و دارایی دنیا ، راهزنِ دین و ایمان است . حال اگر سارقی آمده و مالِ دنیوی تو را رُبوده ، غم مدار که آن دزد ، راهزن دین و ایمان تو را رُبوده و تو را از دست آن خلاص کرده است . این مطلب تمثیلی است در نشان دادن وجهِ نامطلوب وابستگی های افراطی دنیوی که آن را دنیاپرستی و دنیاخواهی گویند . این مال که همواره اخگر میل و کشش را در دل آدمیان شعله ور می سازد و آنان را با انگیزش سترگ به سوی خود می کشد و در نتیجه آدمیان بر سرِ دستبازی به آن به رقابت و پیشدستی می پردازند و نقدینۀ تباه و نااستوار آن را از دستان یکدیگر به یغما می برند . در واقع ماری است زهرآگین که زهرابۀ تباهی و فجور خود را در عروق جان آدمی می ریزد و او را بدحال و رنجور می سازد و حیات روحی و اخلاقی را از او باز می ستاند . ]

حکایت بعدی جنبه های تباهی زای آویزش های مادی و وابستگی های دنیوی انسان را نشان می دهد .