شرح و تفسیر غزل شماره 140 دیوان سعدی شیرازی

عاشق ز سوز درد تو فریاد در نهاد / مؤمن ز دست عشق تو زنّار بر گرفت

چون عقل نماند ، عاشق در اثر سوزی که درد عشق تو در وی پدید آورده بود ، به فریاد آمد و مؤمن بر اثر غلبۀ عشق تو کافر شد و زنّار بست . [ در نهادن = آغاز کردن (لغت نامه) ]

زنّار = کمربندی بوده که ذمّیان مسیحی در مشرق زمین به امر مسلمانان مجبور بودند که داشته باشند تا بدین وسیله از مسلمانان ممتاز گردند . چنانکه یهود مجبور بودند بر شانۀ خود تکه پارچۀ زردی به نام عسلی بدوزند . در ادبیات صوفیانه زنّار رمز کفر و بت پرستی است . چنانکه خرقه نشان زهد و ایمان است .

عشقت بنای عقل به کلّی خراب کرد / جَورت درِ امید به یکبار بر گرفت

عشق تو خِرد را مثل بنایی کاملاََ ویران ساخت و جور و ستم تو دروازۀ خانۀ امیدواری را به گونه ای بست که دیگر امیدی در دل نماند . [ برگرفتن = بستن ]

شوری ز وصف روی تو در خانگه فتاد / صوفی طریق خانۀ خمّار بر گرفت

در اثر وصف روی تو آنچنان شور و غوغایی در خانقاه برپا شد که صوفی ترک تصوّف کرد و راهی خانۀ می فروش گشت . ( صوفیگری را راه مناسبی برای رسیدن به تو ندانست . ) [ شور = وجد و حال ، فتنه و آشوب / خمّار =  باده فروش ]

صوفی = پیرو طریقت تصوّف ، در معنی این کلمه و چگونگی انتساب و اشتقاق آن ، اقوال ، مختلف و عقاید ، متفاوت است . عده ای آن را از صفا و عده ای از صوف ( = پشم ) به مناسبت پشمینه پوشی و عده ای سوفیای یونانی به معنی حکمت و عده ای از صفه و اصحاب صفه می دانند . ( فرهنگ اشعار حافظ )

خانگه = خانگاه ، خانقاه ، مکانِ بودن درویشان و مشایخ ، خانقاه محلی است که درویشان و مشایخ در آن به سر برده و عبادت کنند . در خانقاه غذا و وسایل راحت آماده بوده است .

با هر که مشورت کنم از جَور آن صنم / گوید : ببایدت دل از این کار برگرفت

در باب جور و ستم معشوق زیبارو با هر کس مشورت می کنم ، می گوید : لازم است که از این کار دلدادگی دست برداری . [ دل برگرفتن از کاری = ترک و رها کردن کاری ]

دل بر توانم از سَر جان بر گرفت و ، چشم / نتوانم از مشاهدۀ یار بر گرفت

می توانم در راه عشق از جان دست بشویم ، امّا قادر نیستم که از دیدن یار چشم بردارم .

سعدی به خفیه خون جگر خورد بارها / این بار پرده از سَر اسرار بر گرفت

سعدی بارها و به طور پنهانی رنج عشق را تحمّل کرده و دم برنیاورده بود ، امّا این بار از روی این کار پرده برگرفت و آن را آشکارا مطرح کرد . [ خفیه = پنهانی / خون جگر خوردن = کنایه از غم و غصّه خوردن / پرده برگرفتن = آشکار کردن ]

شرح و تفسیر غزل 139                     شرح و تفسیر غزل 141