شرح و تفسیر غزل شماره 111 دیوان سعدی شیرازی

به کمند سر زلفت نه من افتادم و بس / که به هر حلقۀ موییت گرفتاری هست

فقط من نیستم که گرفتار زلف تو شده ام . بلکه در هر پیچ و تاب زلف تو یک گرفتار وجود دارد . [ سر زلف = مجازاََ یعنی زلف ]

گر بگویم که مرا با تو سر و کاری نیست / در و دیوار گواهی بدهد کاری هست

اگر من ادّعا کنم که با پیوند و الفتی ندارم ، در و دیوار شهادت می دهند که این پیوند وجود دارد .

هر که عیبم کند از عشق و ملامت گوید / تا ندیده ست تو را ، بر مَنَش انکاری هست

هر کس مرا در اثر عشق ورزیدن به تو سرزنش کند و این کار را بر من عیب بشمارد ، تا زمانی که تو را ندیده ، عشق را بر من ناپسند می شمارد . امّا به محض دیدن تو به من حق می دهد و دست از سرزنش من برمی دارد . [ انکار = ندانستن و باور نداشتن ، نشناختن (لغت نامه) ]

صبر بر جَور رقیبت چه کنم گر نکنم ؟ / همه دانند که در صحبت گل خاری هست

چه می توانم کرد اگر در برابر ستم نگهبان تو صبر پیش نگیرم ؟ زیرا همه می دانند که هر گلی در همنشینی خود خاری دارد . پس برای رسیدن به گل از تحمّل نیش خار گریزی نیست . [ جور = ستم / صحبت = مصاحبت و همنشین / رقیب = نگهبان و مراقب ، کسی که مواظبِ معشوق است و عاشق را از او دور می کند ، معمولاََ دایۀ دختر این نقش را بر عهده داشت و گاهی هم عاشق و معشوق از غفلتِ رقیب استفاده کرده و با اشاراتِ چشم و ابرو ، قول و قرار می گذاشتند و سخنان خود را به یکدیگر می گفتند ]

نه من خام طمع عشق تو می ورزم و بس / که چو من سوخته در خیل تو بسیاری هست

تنها من که آرزوی بیهوده در سر دارم ، عاشق تو نیستم ، بلکه عشّاق دل سوخته ای چون من در میان هواداران تو بسیار دیده می شوند . [ خیل = قبیله و طایفه ، گروه و هواداران / خام طمع = کنایه از کسی که آرزوی بیهوده و باطل دارد / سوخته = کنایه از شیفته و عاشق ، رنج دیده ]

باد خاکی ز مقام تو بیاورد و بِبُرد / آب هر طیب که در کلبۀ عطّاری هست

باد از جایگاه تو خاکی بیاورد و با آن آبروی هر چیز معطّری را که در دکان عطّار بود ، بریخت و آنها را بی بها ساخت . [ مقام = جای و اقامتگاه / آب = آبرو ، ارزش و اعتبار / طیب = بوی خوش و هر چیز معطّر / عطّار = عطر فروش ]

من چه در پای تو ریزم که پسند تو بُوَد ؟ / جان و سر را نتَوان گفت که مقداری هست

چه چیزی می توانم نثار قدم هایت سازم که آن را بپسندی ؟ بی تردید نمی توان گفت که جان و سر من در برابر تو ارزشی برای نثار شدن دارند . [ مقدار = قدر و ارزش ]

من از این دلق مُرّقع به در آیم روزی / تا همه خلق بدانند که زُنّاری هست

سرانجام روزی این لباس صوفیانه ریایی را بیرون می آورم . تا همۀ مردم بدانند که صوفی واقعی نیستم و در زیر این خرقه ، زنّار کارفران بر کمر دارم . [ دلق = لباس ژنده ای که درویشان به تن کنند / مرقّع = رقعه ها و پاره های به هم دوخته شده ، خرقه صوفیان که از پاره های رنگارنگ به هم دوخته شده تهیه می شده است ]

زنّار = کمربندی بوده که ذمّیان مسیحی در مشرق زمین به امر مسلمانان مجبور بودند که داشته باشند تا بدین وسیله از مسلمانان ممتاز گردند . چنانکه یهود مجبور بودند بر شانۀ خود تکه پارچۀ زردی به نام عسلی بدوزند . در ادبیات صوفیانه زنّار رمز کفر و بت پرستی است . چنانکه خرقه نشان زهد و ایمان است .

همه را هست همین داغ محبّت که مراست / که نه مستم من و در دَورِ تو هشیاری هست

همۀ مردم همین نشان دوستی را که من دارم بر خود احساس می کنند ، برای اینکه معلوم شود در روزگار تو همه چون من ، مست عشق تو هستند و هیچ هشیاری پیدا نمی شود . [ داغ محبّت = سوز و آتش عشق / دور = زمان و روزگار ]

عشق سعدی نه حدیثی است که پنهان مانَد / داستانی است که بر هر سر بازاری هست

داستان عشق ورزی سعدی قصّه ای نیست که بتوان آن را از مردم مخفی نگه داشت ، زیرا داستان شیدایی او در سر هر بازاری بازگو می شود و همه از آن آگاهند . [ حدیث = سخن ، ماجرا ، افسانه و داستان / بر سر بازار بودن = کنایه از ظاهر و آشکار بودن ]

شرح و تفسیر غزل 110                     شرح و تفسیر غزل 112