هر چه گویی ، من تو را فرمان بَرم / در بَد و نیک آمدِ آن ننگرم

هر امری به من کنی ، من آن را گوش می کنم و وطیع هستم . هرگز به نیک و بدِ آن فرمان نمی نگرم .

در وجودِ تو شوَم من مُنعَدِم / چون مُحِبّم ، حُب یُعمی وَ یُصِم

من در وجود تو فانی می شوم زیرا که عاشق هستم و عشق ، چشم و گوش آدمی را کور و کر می سازد . [ اشاره است به حدیث « عشق تو نسبت به چیزی ، تو را کور و کر می سازد » ( احادیث مثنوی ، ص 25 ) ( مُنعَدِم = نیستی پذیر ، عدم پذیر ) ]

گفت زن : آیا عجب یارِ منی / یا به حیلت کَشفِ سِرّم می کُنی ؟

زن گفت : آیا واقعا یار و یاور من هستی یا می خواهی با حیله و نیرنگ ، اسرارِ درونی ام را آشکار نمایی ؟

گفت والله عالِمِ السرّ الخَفی / کافرید از خاک ، آدم را صَفی

مرد اعرابی گفت : به خدایی که دانای سِرّ پنهان است سوگند که آدم صفی و برگزیده را از خاک بیافرید . ( سِرّ خفی = رازِ نهان . صفی = برگزیده )

در سه گَز قالب که دادش ، وانمود / هر چه در الواح و در ارواح بود

خداوند آن سه ذرع قالبی که به حضرت آدم (ع) داد . در آن قالب کوچک هر چه در لوح قضا و قدر و عالم ارواح بود به او نشان داد . [ سه گز = منظور محدودیت و خُردی است نه بیان عددی خاص . گز ، مقیاسی در اندازه است که عربی آن ذرع است . سه گز قالب = مجازاََ قالبی کوتاه و کم پهنا و محدود ]

تا اَبَد هر چه بُوَد ، او پیش پیش / درس کرد از عَلّمَ الاسماء خویش

حضرت آدم (ع) ، اسرار و اسماء هر چه که تا ابد خواهد آمد . پیشاپیش فرا گرفته است . [ مصراع دوم اشاره است به آیه 31 سوره بقره « و خداوند بیاموخت به آدم ، همه نامها را » ]

تا مَلَک بی خود شد از تدریسِ او / قُدسِ دیگر یافت از تقدیس او

تا اینکه فرشتگان از تعلیم این علم به حضرت آدم (ع) از خود بیخود شدند و از تقدیس او پاکی تازه ای یافتند . [ احتمالا ناظر است به آیات 31 و 32 سوره بقره و آن جایی که فرشتگان نتوانستند از نام های تعلیم شده بر آدم خبر دهند و به عجز خود اعتراف کردند . از دیدگاه عرفان ابن عربی نیز توان گفت : « ملائکه جامعیت آدم را نداشتند . چرا که ایشان فقط به اسمایی خاص از حضرت حق واقف بودند در حالیکه آدم مظهر مَجلایِ جمیع اسماءالله بود . ]

آن گشادیشان کز آدم رُو نمود / در گشادِ آسمان هاشان نبود

آن گشایش و فتوحی که از ناحیۀ حضرت آدم (ع) به آنان دست داد . حتی نظیرش در آن گشایش و فتوحی که از آسمان ها بر آنان رو می نمود نبود .

در فراخی عرصۀ آن پاک جان / تنگ آمد عرصۀ هفت آسمان

در مقابل پهناوری آن روحِ پاک ، عرصۀ هفت آسمان تنگ و خُرد می نمود . یعنی وسعت آسمان های هفت گانه و زمین ، در مقابل روحِ پاکِ انسان کامل ، باز هم تنگ است .

گفت پیغمبر که حق فرموده است / من نگنجم در خُمِ بالا و پست

چنانکه حضرت رسول گقت : حق تعالی فرموده : من در محدوده بالا و پستی نمی گنجم . [ اشاره است به حدیث « زمین و آسمانِ من ، گنجایش مرا ندارد . اما دلِ بنده مومن گنجایش مرا دارد » ( شرح مثنوی شریف ، ج 3 ، ص 1114 ) ]

در زمین و آسمان و عرش نیز / من نگنجم ، این یقین دان ، ای عزیز

ای عزیز تو یقین بدان که من هرگز در زمین و آسمان و حتی عرش در نمی گنجم .

در دلِ مومن بگنجم ، ای عَجَب / گر مرا جویی ، در آن دلها طلب

اما در قلب مومن می گنجم و این شگفت است . اگر مرا می خواهی باید در آن دلها بجویی . [ صوفیان ، انسان را مظهر تام و تمام حضرت حق دانسته اند به نحوی که حق تعالی با همه صفات و اسماء در او تجلّی کرده است . ( شرح گلشن راز ، ص 130 . و توضیح بیشتر در شرح بیت 1 همین دفتر   آمده است ) .  آنها وقتی آدم می گویند منظورشان تنها شخصِ خاصی که همسر حوا باشد نیست . بلکه مقصود ایشان از آدم ، حقیقت انسان است . چنانکه ابن عربی ، نخستین فص از کتاب فصوص الحکم را به نام آدم اختصاص داده است . منظورش حقیقت نوعی و کلّی انسان است نه یک فرد خاص ، غایت و مقصود از آفرینش جهان ، انسان کامل بوده است . زیرا انسان در حکم روح عالَم است و عالَم ، جسد و کالبد آن . و مسلماََ بی حضور انسان ، عالَم ، زنده و معنی دار نیست . زیرا انسان ، برزخ میان عالَم وجود و حضرت حق و یا جامع خلق و حق است . از اینرو حق تعالی به او مقام خلافت خود بخشید . به این معنی که هر فردی از افراد انسان ، بهره ای از این خلافت دارد ولی خلافت حقیقی از آنِ انسان کامل است . ( شرح فصوص الحکم ، ص 55 تا 72 ) ]

گفت : اُدخُل فی عِبادی ، تَلتَقی / جَنّةََ مِن رویَتی یا مُتَقی

حق تعالی گفت : داخل شو ای پرهیزگار در زمره بندگانِ من . تا از دیدار من بهشت را ببینی . [ مقتبس است از آیه 27 تا 30 سوره فجر « ای جانِ به حق آرام یافته . به پروردگارت باز آی . تو از خدا خشنود و خدا از تو خشنود . به جمع بندگانم پیوند و به بهشتِ کرامتم اندر شو » ( شرح مثنوی شریف ، ج 3 ، ص 1115 ) ]

عرش ، با آن نورِ با پهنایِ خویش / چون بدید آن را ، برفت از جای خویش

عرش عظیم با آن نورِ پهناور خود ، همینکه آدم و اسرارش را دید از جا تکان خورد و محو انوار آدم شد .

خود بزرگی عرش ، باشد بس مدید / لیک ، صورت کیست چون معنی رسید ؟

عظمت عرش بسیار است ولی در قبال معنی ، صورت کیست ؟ یعنی صورت در برابر معنی چیزی نیست . ( مَدید = کشیده و گسترده )

پس مَلَک می گفت : ما را پیش ازین / اُلفَتی می بود بر گردِ زمین

هر فرشته ای می گفت : ما پیش از این امر ، با زمین اُلفَتِ خاصی داشتیم . ( اُلفَت = دوستی و خوگری )

تخمِ خدمت بر زمین می کاشتیم / آن تعلّق ، ما عجب می داشتیم

در زمین ، تخمِ خدمت می کاشتیم و بنیاد طاعت و عبادت می نهادیم و از این تعلق و محبتی که با زمین داشتیم خودمان هم شگفت زده بودیم .

کین تعلّق چیست با آن خاکمان ؟ / چون سِرشتِ ما بُده ست از آسمان

و از خودمان می پرسیدیم : این همه میل و گرایش به خاک از بهرِ چیست ؟ حال آنکه سرشتِ ما آسمانی است .

اُلفِ ما انوار ، با ظلمات چیست ؟ / چون تواند نور با ظلمات زیست ؟

الفت و دوستی ما که از نور هستیم با تاریکی برای چیست ؟ نور چگونه می تواند با ظلمت زندگی کند ؟

آدما ، آن اُلف از بُویِ تو بود / ز آنکه جسمت را زمین بُد تار و پود

ای آدم ، آن اُلف و اُنس و تعلقی که میان ما و زمین پدیدار شده بود بر اثر آن بویِ دلاویز تو بود . زیرا تار و پود جسم تو از زمین است .

جسمِ خاکت را ازینجا بافتند / نورِ پاکت را درینجا یافتند

جسم خاکی تو را در زمین به سامان آوردند و نور پاک تو را در این جسدِ خاکی یافتند .

اینکه جانِ ما ز روحت یافته است / پیش پیش از خاک ، آن می تافته است

این اُنس و اُلفتی که جان ما از روح تو پیدا کرده ، خیلی پیشتر از آن ، از خاک می تابید .

در زمین بودیم و غافل از زمین / غافل از گنجی که در وی بُد دَفین

در آن اوان ، ما در زمین بودیم . ولی ما از زمین و گنجی که در آن مدفون بود غافل بودیم > ( دفین = مدفون ، پنهان شده در خاک )

چون سفر فرمود ما را زان مقام / تلخ شد ما را از آن تحویل ، کام

وقتی حق تعالی از آن مقام ، ما را به سوی آسمان فرمان داد . از آن انتقال و تبدّلِ مقام ، کاممان تلخناک شد . [ مفسران در ذیل آیه 30 سوره بقره که خداوند خلقت آدم را به فرشتگان خبر می دهد و فرشتگان بر سرِ خلقت آدم با او چون و چرا می کنند . روایت مشهوری آورده اند که گویا مولانا نیز در این ابیات بدان نظر داشته است . طبرسی آورده است که قبل از آدم ، جنی ها بر روی زمین فساد می انگیختند . بدین روی خداوند فرشتگان را به زمین فرستاد تا آنان را تار و مار کنند . ( مجمع البیان ، ج 1 ، ص 74 ) . ابوالفتوح و کثیری از مفسران نیز همین روایت را آورده اند . ( تفسیر ابوالفتوح ، ج 1 ، ص 120 ) ]

تا که حجت ها همی گفتیم ما / که به جایِ ما کی آید ای خدا ؟

در آن روزگار که با تلخکامی از زمین جدا می شدیم . ما حجّت ها آوردیم و گفتیم : ای خدا پس به جای ما چه کسانی می آیند ؟ زیرا ما ستایش و تقدیس تو می کردیم .

نورِ این تسبیح و این تهلیل را / می فروشی بهرِ قال و قیل را ؟

آیا نورِ این تسبیح و تهلیل را به قیل و قال می فروشی ؟ یعنی آدمیان خونخوار و سفّاک را بر ما ترجیح می دهی . [ بعضی از مفسران گفته اند که سوال فرشتگان از خداوند جنبه استعلام و استفهام داشته است نه انکار ، برخی هم آن را از روی تعجب می دانند مانند استفهام حضرت ابراهیم و عُزَیر . ( تهلیل = گفتن کلمه لااله ال الله )

حکمِ حق گسترد بهرِ ما بِساط / که : بگویید از طریقِ انبساط

حکمِ حق بِساط رحمت را برای ما گسترده و گفت : ای فرشتگان من از طریق انبساط سخن بگویید . ( بِساط = هر چیز گستردنی مانند فرش و سفره . انبساط = گستاخی و بی ملاحظگی ، ناز فروشی به سبب صمیمیت )

هر چه آید بر زبانتان بی حذر / همچو طفلانِ یگانه با پدر

هر چه بر زبانتان می آید بی بیم و واهمه بگویید ، همانگونه که کودکان یگانه و عزیز کرده به پدرانشان می گویند .

ز آنکه این دمها چه گر نالایق است /  رحمتِ من بر غضب ، هم سابق است

زیرا اگر چه این سخنان ، ناروا و نابخردانه است ولی رحمت من بر غضبم پیشی و غلبه دارد . [ در فصل 19 دعای جوشن کبیر آمده است « ای آنکه مِهرتو بر خشمت پیشی دارد »

_ دعای جوشن کبیر از ادعیه معروف و معتبر است و از حضرت ختمی مرتبت روایت شده است . این دعای طویل به صد فصل تقسیم شده است و در هر فصل آن ، ده اسم از اسماءالله ذکر شده است . این دعا را معمولا در شب های قدر می خوانند . بر این دعا شروحی نوشته شده که از آن جمله می توان به شرح الاسماء الحسنی ملا هادی سبزواری اشاره کرد .

از پیِ اظهار این سَبق ای مَلَک / در تو بنهم داعیۀ اِشکال و شَک

ای فرشتگان ، برای نمایاندن پیشی داشتن مِهرم بر خشم و غضبم ، در وجود شما دعوی اِشکال و تردید را گماردم . [ صوفیه گویند : حکمت الهی اقتضاء می کرد که فرشتگان از درِ اعتراض درآیند . تا دریای رحمت و غفران حق تعالی به جوش آید . چنانکه در حدیث قدسی است « اگر شما گناه نمی کردید . شما را از میان برمی داشتم و آفریدگان دیگری می آفریدم تا گناه کنند و آمرزش خواهند . تا من بر آنان آمرزش آرم » زیرا ایراد ملائکه ظاهرا رنگ اعتراض و عصیان داشت و باطناََ عین عبادت و بندگی بوده است . چرا که فرشتگان ، عاصی نتوانند بود . بلکه فرشتگان به همه اسماء الهی واقف نبودند و آن اسماء را که هر یک از آنها مقام و مرتبه ای خاص است دارا نبودند و تنها در مقام معیّنی می توانستند تسبیح حق گویند و هرگز نمی توانستند به مقام و مرتبه ای بالاتر روند و از آن مقام نیز خدا را ستایش کنند . بنابراین فقط به مقتضای اسمایی که از حق تعالی گرفته بودند او را ستایش می کردند . در حالی که انسان بر همه اسماء واقف بود . یعنی دارای همه مراتب و حضرات شهودی و غیبی بود . ( شرح فصوص الحکم ، ص 79 ) ]

تا بگویی و نگیرم در تو من / مُنکِرِ حِلمم نیآرد دَم زدن

تا سخنان ناروا در حق من بگویی و من بر تو نگیرم . یعنی تو را به سبب گناهی که کرده ای کیفر ندهم . تا آن کس که حلم و بردباری مرا قبول ندارد ، نتواند در این باره حرفی بزند . مباد که مدعی شود من حلم ندارم .

صد پدر صد مادر اندر حِلمِ ما / هر نَفَس زاید در افتد در فنا

در حلم ما هر لحظه ، صد پدر و مادر زاده شوند و به فنا روند . یعنی حلم و مهربانی پرد و مادران عالم همه ناشی از حلم خداوند است . قطره ای است از دریا که دوباره به دریا می پیوندد .

حلمِ ایشان کَفِ بحرِ حلمِ ماست / کَف رَوَد ، آید ، ولی دریا بجاست

حلم و مرحمت پدران و مادران ، در مقابل دریای حلم ما ، کفی بیش نیست . کف از میان می رود و دوباره پدید می آید ولی دریا پابرجاست . [ کف از پدیده های ناپایدار است . گاهی نمایان می شود و در دَمی به فنا می رود و اصالتی ندارد . همین طور افعال و احوال ممکنات ، همه از کانِ بی پایان الهی سرچشمه می گیرد و خود وجودی مستقل ندارد ]

خود چه گویم ؟ پیشِ آن دُر این صدف / نیست اِلّا کفِِّ کفِِّ کفِِّ کف

حلم و رحمت پدران و مادران نسبت به فرزندان خویش ، در مقابل حلم و رحمت خدا ، مانند نسبت صدف است به مروارید . صدف در مقابل مروارید چه ارزشی دارد ؟ بلکه کفی است که از کفِ کف های دیگر پدید آمده است . [ ابیات زیر به ادامه گفتار مردِ اعرابی می پردازد ]

حقِ آن کف ، حقِ آن دریای صاف / که امتحانی نیست این گفت و ، نه لاف

مردِ اعرابی گفت : به حق آن کف و به حق آن دریای صاف سوگند . یعنی به حق آن مِهر و محبّت مخلوق که مانند کف دریاست و به حق دریای مهر و رحمت خالق که صاف و زلال و بی شائبه است . که این گفته های من از روی امتحان و آزمایش تو نیست و نیز بیهوده و گزاف هم نیست .

از سَرِ مِهر و صفا است و خُضوع / حقِ آن کس که بدو دارم رجوع

به حق کسی که بازگشتم به سوی اوست . این سخنان همه از روی مهر و صفا و خضوع است . [ مصراع دوم ناظر است به آیه شریفه 156 سوره بقره « انّا لله و انّا الیه راجعون . ما همه از خداییم و به سوی خدا رویم »

گر به پیشت امتحان است این هوس / امتحان را امتحان کن یک نَفَس

مرد به زن گفت : اگر گمان می کنی که این خواسته و هوس من از بابت امتحان توست . یک دَم امتحان مرا مورد آزمایش قرار دِه .

سِر مپوشان ، تا پدید آید سِرم / امر کن تو هر چه بر وَی قادرم

تو سِرّ خود را پنهان مکن و آن را آشکار کن تا من هم راز خود را آشکار نمایم . هر چه که بدان توانا و قادرم به من امر کن تا انجامش دهم .

دل مپوشان ، تا پدید آید دلم/ تا قبول آرم هر آنچه قابلم

قلبت زا پیش من آشکار کن و آن را مپوشان تا قلب من نیز ظاهر شود . آن وقت به هر چه لایقم آن را بپذیرم . [ نیّات خود را آشکار کن و مرا بیازمای تا حقیقت درونم برملا شود ]

چون کنم ؟ در دستِ من چه چاره است ؟ / درنِگر تا جانِ من چه کاره است ؟

چه کار کنم ؟ من چه چاره ای دارم ؟ ببین از من چه کاری ساخته است .