در عجب افتاد کین معهود نیست / این ز غیب افتاد ، بی مقصود نیست

عُمَر تعجب کرد که اینگونه خواب برایش سابقه نداشته است زیرا عادت نداشت که آن موقع بخوابد . از اینرو گفت : من در این هنگام و در این گونه موارد عادت به خواب ندارم . پس این خواب از عالم غیب بر من واقع شده و این خواب ، البته که بی حکمت نیست .

سَر نهاد و خواب بُردش ، خواب دید / کآمدش از حق ندا جانش شنید

عُمَر سر بر بالین نهاد و خواب او را فرو گرفت و در رویایی دید که از بارگاه حق تعالی به او ندایی رسید و گوش جانش آن ندا را شنید .

آن ندایی کاصلِ هر بانگ و نواست / خود ندا آن است و این باقی صداست

همان ندایی که اصلِ هر بانگ و نوایی است . زیرا در واقع ، ندا همان است و سایر نداها ، صدایی بیش نیست . [ ندای الهی بر دو نوع است . یکی ندای تکوینی که موجب پیدایش موجودات و ممکنات شد و دیگر ندای تشریعی که به صورت وحی و الهام و رویای صادقه ظهور کند . ]

تُرک و کُرد و پارسی گو و عرب / فهم کرده آن ندا بی گوش و لب

تُرک و کُرد و عجم و عرب ، بی گوش و لب آن ندا را فهمیدند . خلاصه ندایی است که همگان آن را می فهمند و مخصوص به زبان و لغت خاصی نیست . یعنی گَنجِ حقیقت در انحصار فرقه و فریقی نیست .

خود چه جای تُرک و تاجیک است و زنگ / فهم کردست آن ندا را چوب و سنگ

نه تنها ترک و تاجیک و سیاه این ندا را درک می کنند . بلکه چوب و سنگ و همه موجودات نیز این ندا را می شنوند . زیرا این ندا ، ندای وحدت است . [ در مصراع اول می گوید : ندای الهی را همه اقوام می شنوند و شنیدن ندای الهی ، مخصوص پیروان دینِ خاصی نیست و بدین ترتیب بر جمیع سالکان حقیقت صحّه می گذارد . مصراع دوم اشاره دارد بدین مطلب که جمادات نیز شعور دارند . به بخش بعدی دقت شود . ( تاجیک = مسلمانان اعم از عرب و عجم ) ( زنگ = سیاهپوست ) ]

هر دَمی از وی همی آید اَلَست / جوهر و اَعراض می گردند هست

حضرت حق تعالی ، در هر آنی و به هر شأنی با زبان اَلَستُ بِرَبّکُم می گوید و جوهرها و عَرض ها و خلاصه همه موجودات ظهور می یابند . [ اهل ظاهر پنداشته اند که خداوند فقط یک بار جهان را خلق کرده و آفرینش را تعطیل نموده است . چنانکه یهودیان گفتند : دست خدا بسته است . در حالی که حق تعالی در هر لحظه و آنی تجلی می کند و مظاهر اسماء و صفات او و ممکنات نو به نو به ظهور می رسند .

– جوهر ماهیتی است که اگر موجود شود قائم به خویش است نه قائم به موضوع مانند جسم که به ذات خود قائم است ولی عَرض ماهیتی است که اگر موجود شود . وجودش قائم به موضوع اوست . مانند رنگ و شکل و کمیّت جسم که به جسم قائم است . ( حکمت الهی ، ج 1 ، ص 88 ) البته اینگونه اصطلاحات در مثنوی به معنی رسمی آن تعبیر نمی شود . پس مراد از جوهر و عَرض در اینجا جمیع موجودات و مراتب هستی است .

گر نمی آید بلی زیشان ، ولی / آمدنشان از عدم ، باشد بلی

اگر چه ظاهراََ صدای «بلی» گفتن موجودات به گوش نمی رسد . ولی بدانید که این موجودات با سرازیر شدنشان از جهان نیستی به جهان هستی «بلی» می گویند . بنابراین موجودات با زبان حال ، ربوبیت خداوند را اقرار می کنند . [ هر چند که زبان قال نیز دارند ]

زآنچه گفتم زآشناییِ سنگ و چوب / در بیانش قصه ای هُش دار ، خوب

من در باره ادراک سنگ و چوب گفتم که سنگ و چوب نیز ندای حق را می شنوند و اینک همین مطلب را به صورت داستانی بیان می کنم و تو باید با گوشِ هوش بدان توجه کنی . ( شرح و تفسیر ابیات داستان نالیدن ستون حنانه در بخش بعدی   )