کس ندارد گوش در دهلیزها / تا بپرسم زین کنیزک چیزها

کسی حتی در سرسرای خانه هم نایستد و به سخنان ما گوش ندهد تا من در گفتگو با کنیزک سوالات سرپوشیده و خصوصی از او بکنم .

خانه خالی ماند و یک دیار ، نی / جز طبیب و جز همان بیمار ، نی

خانه از مردم تخلیه شد و در آن سرا کسی جز آن طبیب الهی و آن کنیزک بیمار نماند .

نرم نرمک گفت : شهر تو کجاست ؟ / که علاج اهل هر شهری ، جداست

آن طبیب الهی با لحنی نرم و ملایم به آن کنیزک بیمار گفت : اهل کجا هستی زیرا که اهل هر شهری درمانی جداگانه دارند .

– اطبای قدیم برای هر یک از شهرها به اعتبار دوری و نزدیکی از خط استوا و کوهستان و دریا و … مزاجی قائل بوده اند و با رعایت این امور معالجه می کردند .

واندر آن شهر از قرابت کیستت ؟ / خویشی و پیوستگی با چیستت ؟

طبیب الهی افزود : در آن شهر با چه کسی خویشاوندی و با چه کسی بیگانه ای و کلا روابط تو با دیگران چگونه است .

دست بر نبضش نهاد و یک به یک / باز می پرسید از جور فلک

طبیب دست بر نبض کنیزک نهاد و از جفاهای روزگار یکان یکان می پرسید . ” نبض شناسی یکی از اصول طب قدیم بود “

چون کسی را خار ، در پایش جهد / پای خود را بر سر زانو نهد

برای مثال ، اگر کسی خاری در پایش فرو رود ، پایش را به روی زانویش می گذارد تا خار را پیدا کند .

وز سر سوزن همی جوید سرش / ور نیابد ، می کند با لب ترش

کسی که خار در پایش رفته با سر سوزن خار را جستجو می کند و اگر آنرا نیابد با لبش محل خار را تر می کند تا بتواند آسانتر آنرا پیدا و بیرون آورد .

خار ، در پا شد چنین دشواریاب / خار در دل چون بود ، واده جواب

وقتی که خار در پا اینگونه سخت پیدا شود ، پس خاری که در دل فرو رود چگونه باید پیدا شود ؟ پاسخ بده .

خار دل را گر بدیدی هر خسی ؟  / دست ، کی بودی غمان را بر کسی ؟

اگر قرار بر این بود که هر فرومایه بی مقداری بیماریهای مربوط به روح و روان و قلب و جنان را بشناسد چگونه ممکن بود که غم و اندوه بر دل مردم چیره آید ؟

– این بیت از روانشناسانه ترین ابیات مثنوی است . الحق یافتن خارهای روحی کار هر کس نیست گرچه مدعیان بسیارند .

کس به زیر دم خر خاری نهد / خر نداند دفع آن ، بر می جهد

مثال دیگر ، کسی به زیر دم خر خاری می گذارد و خر چون نمی داند چگونه باید آن خار را از بدن خود دور کند با پریشانی شروع به جستن می کند .

بر جهد وان خار ، محکمتر زند / عاقلی باید که خاری بر کند

خر می خواهد آن خار را از بدنش بیرون آورد ولی از روی نادانی می جهد و خار بیشتر در بدنش فرو می رود پس باید فردی عاقل بیاید و آن خار را بیرون آورد .

خر زبهر دفع خار از سوز و درد / جفته می انداخت ، صد جا زخم کرد

خر از شدت درد و سوز برای دفع خار از بدنش جفتک می اندازد و صد جای دیگر از بدنش را زخمی می کند .

– منظور این است که مردم به سبب عدم معرفت نسبت به مسائل روحی و روانی وقتی دچار رنجی می شوند به جای ریشه یابی ناراحتی خود ، با انجام کارهای نابخردانه روح خود را علیل تر می سازند .

آن حکیم خارچین استاد بود / دست می زد جا به جا می آزمود

آن حکیم الهی که امراض روحی را خوب می شناخت بر بدن کنیزک دست می زد و می آزمود تا ریشه بیماری او را بشناسد .

زان کنیزک بر طریق داستان / باز می پرسید حال دوستان

آن حکیم الهی به صورت حکایت از آن کنیزک ، حال دوستانش را می پرسید .

با حکیم او قصه ها می گفت فاش / از مقام و خواجگان و شهرتاش

آن کنیزک آشکارا از ماجرای زندگانیش صحبت می کرد مثلا از خانه (مقام) و بزرگان (خواجگان) و همشهری های (شهرتاش) خود حرف می زد .

سوی قصه گفتنش می داشت گوش / سوی نبض و جستنش می داشت هوش

آن حکیم الهی ضمن آنکه به صحبتهای کنیزک گوش می داد نبض او را نیز با کمال دقت و فراست در دست داشت و متوجه حرکت نبض او بود تا از نوسانات نبض به اسرار درونش پی ببرد .

تا که نبض از نام کی گردد جهان / او بود مقصود جانش در جهان

تا حکیم الهی ببیند نبض کنیزک از شنیدن نام چه کسی حرکتش تندتر می شود ، آن وقت معلوم می شود که مقصود و مطلوب جان کنیزک همان شخص است .

دوستان شهر او را برشمرد / بعد از آن شهری ، دگر را نام برد

حکیم الهی یکی یکی دوستان شهر کنیزک را نام برد و پس از آن نام یک شهر دیگر را ذکر کرد .

گفت : چون بیرون شدی از شهر خویش ؟ / در کدامین شهر بودستی تو بیش ؟

حکیم الهی به کنیزک گفت : وقتی که از شهر خود بیرون رفتی در کدام شهر بیشتر اقامت کردی .

نام شهری گفت و زان هم درگذشت / رنگ رو و نبض او دیگر نگشت

حکیم الهی نام یک شهر را نیز بر زبان آورد و از آن گذشت ولی رنگ صورت و نبض کنیزک از شنیدن آن هیچ تغییری نکرد .

خواجگان و شهرها را یک به یک / باز گفت از جای و از نان و نمک

حکیم الهی نام خواجه ها و روسا و شهرهای مختلف را یک به یک یاد کرد و از آنجا و نان ونمکی که با هم خورده بودند سخن گفت .

شهر شهر و خانه خانه قصه کرد / نی رگش جنبید و نی رخ گشت زرد

حکیم الهی دید با اجمال گوئی مرادش حاصل نمی آید ، پس شروع کرد به طور مفصل از هر شهر و خانه بصورت جداگانه پرسید ولی باز نه رگ کنیزک جنبید و نه رنگ رخساره اش زرد شد .

نبض او بر جای خود بد بی گزند / تا بپرسید از سمرقند چو قند

نبض کنیزک به حال عادی خود بود تا اینکه حکیم از شهر سمرقند که برای کنیزک خاطرات شیرین داشت ذکری به میان آورد .

– پیشینیان سمرقند را به سبب کثرت باغها و سرسبزی یکی از چهار بهشت روی زمین انگاشته اند ، جنات اربعه عبارتند از : غوطه دمشق ، شعب بوان در فارس ، ابله در بصره و صغد سمرقند . مولانا نیز چندی در شهر سمرقند مقیم بوده که شاید تشبیه سمرقند به قند ، خاطرات ایام کودکی او می باشد .

نبض ، جست و روی سرخ و زرد شد / کز سمرقندی زرگر فرد شد

همینکه حکیم الهی از سمرقند و اوصاف آن سخن گفت . نبض او جهید و رویش از عشق و دوستی به زرگر سمرقندی سرخ و زرد شد زیرا که آن کنیزک از زرگری ساکن در سمرقند جدا افتاده بود و به درد هجران و فراق دچار شده بود .

چون ز رنجور ، آن حکیم این راز یافت / اصل آن درد و بلا را باز یافت

همینکه آن حکیم الهی از راز بیماری آن کنیزک آگاه شد ، به اصل و حقیقت آن درد و بلا پی برد و دانست که کنیزک بیمار عشق است .

گفت : کوی او کدام اندر گذر / او سر پل گفت و کوی غاتفر

حکیم الهی از کنیزک پرسید که کوی زرگر در کدام طریق و گذر است و کنیزک گفت : بر سر پل و محله غاتفر .

گفت : دانستم که رنجت چیست ، زود / در خلاصت سحرها خواهم نمود

حکیم الهی گفت : فهمیدم که بیماری تو چیست و هر چه زودتر از رهانیدن تو از آن بیماری معجزاتی خواهم کرد .

– طبیب روحانی و طبیب جسمانی هر دو باید پس از تشخیص بیماری مژده شفا و سلامتی به بیمار بدهند تا بیمار تقویت روحی شود و بتواند با بیماری مقابله کند .

شاد باش و فارغ و ایمن که من / آن کنم با تو که باران ، با چمن

آن حکیم الهی به کنیزک گفت : شادمان و آسوده خاطر باش که من با تو همان کاری را کنم که باران با چمن می کند . یعنی همانطور که باران حیات و طراوت به چمن می بخشد ، من نیز به روح افسرده تو را تازگی و طراوت دهم .

من غم تو می خورم تو غم مخور / بر تو من مشفق ترم از صد پدر

حکیم گفت : من غمخوار تو هستم و دیگر لازم نیست اندوهگین شوی زیرا که من از صد پدر مهربان نسبت به تو مهربانترم .

هان هان این راز را با کس مگو / گر چه از تو شه کند بس جستجو

حکیم گفت : به هوش باش که مبادا این راز را به کسی گوئی ولو اینکه شاه از تو بسیار پرس و جو کند .

گورخانه راز تو چون دل شود / آن مرادت زودتر حاصل شود

اگر دل مقبره اسرارت باشد یعنی اگر راز خود را در دلت پنهان داری و به کس نگوئی ، مرادت زودتر حاصل خواهد شد .

گفت پیغمبر که هر که سر نهفت / زود گردد با مراد خویش جفت

حضرت محمد ( ص ) فرموده است : هر کس رازش را نهان دارد ، زود به مقصودش برسد . ( اشاره به حدیث ، نیازهای خود را با پوشاندن آنها برآورید که هر صاحب نعمتی مورد حسادت است )

دانه ها چون در زمین پنهان شود / سر آن سرسبزی بستان شود

برای مثال ، اگر دانه ها در دل خاک پنهان شود ، سر آن سبب سرسبز شدن باغ و بوستان است . ( یعنی سبزیهائی که در باغها دیده می شود در واقع اسرار آن دانه هائی است که در دل خاک مدفون شده است )

زر و نقره گر نبودندی نهان / پرورش کی یافتندی زیر کان

مثال دیگر ، اگر طلا و نقره در زیر زمین نهان نمی شد ، چگونه ممکن بود که درون معدن پرورش یابند .

وعده ها و لطف های آن حکیم / کرد آن رنجور را ایمن ز بیم

وعده های صادقانه آن حکیم الهی ، کنیزک بیمار را از بیم و خوف ایمن کرد .

وعده ها باشد حقیقی ، دلپذیر / وعده ها باشد مجازی ، تاسه گیر

وعده های حقیقی و راستین دلپذیر است . یعنی هر وعده ای که صادق باشد موجب آرامش دل شود ولی وعده های دروغین موجب پریشان خاطری و اندوه گردد .

– تاسه گیر به معنی خفقان آور ، مجازا چیزی که پریشانی و بی قراری آورد .

وعده اهل کرم نقد روان / وعده نااهل شد رنج روان

وعده مردم بزرگوار و کریم همچون گنج قارون ( گنج روان ) است اما وعده مردم نالایق موجب کدورت قلب و تیرگی روح می شود .