آن یکی نحوی به کشتی درنشست / رو به کشتی بان نهاد آن خودپَرست

عالِمی نحو شناس در یک کشتی سوار شد و آن خودپَرستِ مغرور به کشتی بان روی کرد .

گفت : هیچ از نحو خواندی ؟ گفت : لا / گفت : نیمِ عمرِ تو شد در فنا

گفت : ای کشتی بان ، آیا از علمِ نحو چیزی خوانده ای ؟ کشتی بان گفت : نه . چیزی نخوانده ام . نحوی گفت : پس نیمی از زندگانی ات بر فنا رفته است .

دل شکسته گشت کشتیبان ز تاب / لیک آن دَم گشت خامش از جواب 

کشتی بان از این سخن خودخواهانه رنجید ولی خاموش ماند و چیزی نگفت . ( دل شکسته شدن از تاب = یعنی آنقدر سخن او آتشین و پُر تاب بود که دلِ او را سوزاند و شکسته خاطرش کرد )

باد ، کشتی را به گردابی فکند / گفت : کشتیبان بدان نحوی ، بلند

تا اینکه به امرِ الهی ، باد کشتی را به کامِ گردابی مَهیب انداخت . کشتی بان با صدای بلند به آن نحوی گفت .

هیچ دانی آشنا کردن ؟ بگو / گفت : نَی ، ای خوش جوابِ خوبرو

بگو بدانم آیا شناگری آموخته ای یا نه ؟ نحوی گفت : ای خوش سخن زیبارو چیزی نمی دانم . ( آشنا کردن = شنا کردن )

گفت : کُلِ عُمرت ای نحوی فناست / ز انکه کشتی ، غرقِ این گردابهاست

کشتی بان گفت : ای نحوی ، بدان که همه زندگانی ات بر فنا شده . زیرا که این کشتی می رود که در این گردابها غرق شود . ( مولانا از بیت بعدی شروع می کند به نتیجه گیری از این حکایت کوتاه و می فرماید )

محو می باید نه نحو اینجا ، بدان / گر تو محوی ، بی خطر در آب ران

بدان که اینجا باید علمِ محو آموخت نه نحو . اگر تو اهلِ محو هستی . بی بیم و هراس به درون آب بیا . [ محو در نزد صوفیان ، عبارت است از زائل کردن وجود بنده . که سه درجه دارد . اول ، پایین ترین درجه آن ، یعنی محو صفات ناپسند و کردار ناروا است . دوم ، محو مطلق صفات حمیده و ذمیمه است . سوم ، که بالاترین درجه محو است . محو ذات است . محو از فنا ، عام تر است . ( مصباح الهدایة ، ص 144 ) توضیح فنا در شرح بیت 57  و  توضیح محو در شرح بیت 575 همین دفتر آمده است )

آبِ دریا مُرده را بر سُر نهد / ور بُوَد زنده ز دریا کی رهد ؟

دریا ، مرده را بر روی آب می آورد و تا وقتی که زنده باشد کی از دریا می رهد ؟ [ تا وقتی که غریق در آب دریا زنده باشد و به دست و پا زدن ادامه دهد . همچنان در کامِ آب فرو می رود . ولی وقتی که در آب خفه شد . آن وقت است که دریا ، جنازه را به روی آب می آورد . ( توضیح بیشتر در شرح بیت 57 همین دفتر آمده است )

چون بمُردی تو ز اوصاف بشر / بحرِ اسرارت نهد بر فرقِ سَر

هر گاه تو از اوصاف بشری و جسمانی ات ، بمیری و از دام مادّیت برهی . آن وقت است که دریای اسرار الهی ، تو را بر سرش می گذارد و واقف به حقایق و اسرار نهفته الهی می شوی و به مراتب عالی خواهی رسید .

ای که خلقان را تو خَر می خوانده ای / این زمان چون خَر ، بر این یخ مانده ای

ای کسی که مردم را خَر می خواندی . یعنی چنان دچار عُجب و غرور بودی که همه مردم را نادان فرض می کردی . اینک تو خود ، مانند خَر روی یخ وامانده ای و نمی توانی حرکت کنی . [ خر بر یخ ماندن نظیر مَثَلِ خر به گِل ماندن است ]

– خطاب مولانا در اینجا ، عالِمانِ ظاهری است که با آموختن مقداری الفاظ ، خود را دانا و دیگران را نادان خطاب می کنند .

گر تو علاّمۀ زمانی در جهان / نک ، فنایِ این جهان بین وین زمان

اگر تو در این جهان علامۀ دهر هستی . اکنون فنای این جهان و این دهر را ببین . [ علامۀ حقیقی ، کسی است که فانی بودن این جهان را باطناََ مشاهده کند نه آنکه الفاظ پر طمطراق را لقلقۀ لسان کند و با زبان دَم از فنای دنیا بزند ولی قلباََ بندۀ مطلقِ دنیا باشد و برای نیل به دنیا ، سخنانی علیه دنیا بگوید ]

مردِ نحوی را از آن در دوختیم / تا شما را نحوِ محو آموختیم

ما داستان مردِ نحوی را از آن جهت در میانه آن دو اعرابی آوردیم تا قاعده و شیوه محو و فنا را به شما یاد دهیم . ( نحو = روش و طریقه )

فقهِ فقه و نحوِ نحو و صرفِ صرف / در کم آمد یابی ای یارِ شِگَرف

ای یارِ نیکو ، مفهومِ فقه و منظور نحو و صرف را در فنا و نیست شدن باید یافت . به عبارتی اصل و سرچشمه همه علوم ، از آن جمله فقه و نحو و صرف و غیره ، در فروتنی و محو و فناست . ( کم آمد = فروتنی و تواضع . شِگرف = نیکو و خوشایند ، شگفت ) [ صرف = در لغت به معنی برگردانیدن است و در اصطلاح ، علمی است که از اشتقاق کلمات بحث می کند . ( فرهنگ نفیسی ، ج 3 ، ص 2143 ) ]

آن سبویِ آب ، دانش های ماست / و آن خلیفه ، دَجلۀ علمِ خداست

منظور از آن سبوی آب ، دانش ها و معارف ماست و مقصود از آن اعرابی ، خودِ ما هستیم و منظور از خلیفه ، رود خروشان و عظیم علم الهی است .

ما سبوها پُر به دَجله می بریم / گر نه خَر دانیم ما خود را ، خریم

ما سبوی پُر از دانشِ ناقصِ خود را به سوی دجلۀ دانش الهی می بریم . و خیال می کنیم که واقعا آب در سبو ، چیزی است و چون سبوی ما از آب شور و ناگوار دانشِ کسبی پُر است . دیگر نمی توان از آب زلال دجلۀ دانش الهی ، آبی بر گرفت . با این حالی که ما داریم اگر خود را خَر و نادان ندانیم ، واقعا خَر و نادان هستیم .

باری ، اعرابی بدان معذور بود / کو ز دَجله ، بی خبر بود و ز رود

به هر حال آن اعرابی چون از وجودِ دجلۀ علم الهی بی خبر بود . بر او باکی نیست که آن سبو را برای ارمغان به بارگاه خلیفه ببرد .

گر ز دَجله بی خبر بودی چو ما / او نَبُردی آن سبو را جابجا

اگر اعرابی از رودِ خروشانِ دجله با خبر بود . آن سبو را هرگز به بارگاه خلیفه نمی برد .

بلکه از دَجله اگر واقف بُدی / آن سبو را بر سرِ سنگی زدی

چنانکه اگر از وجودِ دجله واقف می بود . آن سبو را بر سرِ سنگی می کوفت و آن را می شکست و هرگز بدانجا نمی برد . [ بلکه با فقر تمام به پیشگاه شاهِ وجود می رفت و گدای کوی حضرت واجب الوجود می شد . نتیجه حکایت با مضمون آیه 85 سوره اسراء تناسب دارد . « و به شما داده نشد دانش ، مگر اندکی » ]