یک فقیه و ، یک شریف و ، صُوفئی / هر یکی شوخی ، بُدی لایُوفئی

آن سه نفر عبارت بودند ا ز یک فقیه و یک شریف ( سیّد ) و یک صوفی ، این سه تن گستاخ و پیمان شکن بودند . [ لایوفی = وفا نمی کند ، در اینجا بصورت وصفی بکار آمده است . یعنی بی وفا و پیمان شکن ]

گفت : با اینها مرا صد حجت است / لیک جمع اند و ، جماعت قوّت است

باغبان پیشِ خود گفت : من برای برخورد و مقابله با این ها صد گونه حجت و دلیل دارم . ولی اِشکالِ کار در اینجاست که این ها جمعی مُتُشکلّ اند .

بر نیایم یک تنه با سه نفر / پس بِبُرّمشان نُخُست از همدگر

به تنهایی نمی توانم از پسِ اینان برآیم . از اینرو باید این سه نفر را از یکدیگر جدا کنم .

هر یکی را زآن دگر تنها کنم / چونکه تنها شد ، سِبالش بَر کنَم

هر یکی از اینان را از دیگری جدا می کنم و چون تنها شد سبیلِ او را می کنَم .

حیله کرد و ، کرد صوفی را به راه / تا کند یارانش را با او تباه

باغبان نیرنگی بکار بست و صوفی را به راهی روانه کرد تا نظرِ رفقا را نسبت به او تیره و تباه سازد .

گفت صوفی را : برو سویِ وِثاق / یک گلیم آور برایِ این رِفاق

به صوفی گفت : برو به اتاق و برای این دوستانت یک گلیم بردار و بیاور . [ وِثاق = خانه ، اتاق ، حجره / رِفاق = دوستان ، رفیقان ]

رفت صوفی ، گفت خلوت با دو یار : / تو فقیهی ، این شریفِ نامدار

وقتی که صوفی به دنبالِ گلیم رفت ، باغبان از غیبت صوفی استفاده کرد و به آن دو نفر گفت : تو یک فقیهی و این هم یک سیّدِ نام آور .

ما به فتوایِ تو نانی می خوریم / ما به پَرّ دانشِ تو می پَریم

باغبان به فقیه گفت : ما به برکتِ فتواهای دُرستِ تو نان می خوریم . یعنی زندگی خود را به آسودگی سپری می کنیم . و ما به وسیلۀ پَر و بالِ دانشِ تو پرواز می کنیم .

وین دگر شه زاده و ، سلطانِ ماست / سَیّدست از خاندانِ مصطفاست

و این یکی نیز که شاهزاده و پادشاه ماست . سیّدی از خاندان حضرت مصطفی (ص) است .

کیست این صوفی ، شکم خوارِ خسیس / تا بُوَد چون شما شاهانِ جلیس ؟

این صوفی شکم پَرستِ فرومایه کیست که با شما شاهانِ حقیقی همنشینی کند ؟

چون بیآید ، مَر وَرا پنبه کُنید / هفته یی بر باغ و ، داغِ من زنید

همینکه صوفی اینجا آمد ، بگیرید و آنقدر بزنیدش که مانند پنبه شود . آن وقت به پاداشِ این کار ، یک هفته در باغ و بوستانِ من خوش گردش کنید .

باغ چه بوَد ؟ جانِ من ، آنِ شماست / ای شما بوده مرا چون چَشمِ راست

باغ چه ارزشی دارد ؟ جانم از آنِ شماست ، ای شمایی که برای من مانند چشمِ راست عزیز و ارزشمند هستید .

وسوسه کرد و مر ایشان را فریفت / آه از یاران نمی باید شِکیفت

باغبان نیرنگ بکار گرفت و آنقدر وسوسه کرد که آن دو ( فقیه و سیّد ) را فریب داد . آه که نباید و نشاید جدایی از دوستان را صبر کرد .

چون به ره کردند صوفی را و رفت / خصم شد اندر پَیَش با چوبِ زَفت

همینکه فقیه و سیّد ، صوفی را راهی کردند و از خود جدا نمودند . دشمن ( باغبان ) چوبی ستبر بر گرفت و به دنبال صوفی رفت .

گفت : ای سگ ، صوفئی باشد که تیز / اندر آیی باغِ ما تو از ستیز ؟

باغبان به صوفی گفت : ای سگ ، آیا تصوّف همین است که بی اجازه و از روی گستاخی به باغِ ما وارد شوی ؟ [ تیز = بی باک ]

این جُنَیدَت ره نمود و بایزید / از کدامین شیخ و پیرت این رسید ؟

این راه را جُنید به تو نشان داده و یا ابایزید ؟ این عادت زشت از کدام شیخ و پیرِ طریقت به تو رسیده است . [ شرح حال بایزید بسطامی در بیت 927 و شرح حال جُنید بغدادی در بیت 926 همین دفتر آمده است ]

کوفت صوفی را ، چو تنها یافتش / نیم کُشتش کرد و ، سر بشکافتش

باغبان همینکه صوفی را تنها دید . او را سخت کوبید ، بطوری که او را نیمه جان کرد . و سَر و کلّه اش را شکست . [ بینش خود بینانه و کثرت گرایانه نیز به تفرقه و انفصال میان افراد و پیروان ادیان و نهایتاََ تباهی آنها می انجامد ]

گفت صوفی ، آنِ من بگذشت ، لیک / ای رفیقان ، پاسِ خود دارید نیک

صوفی در آن حالِ زار به خود گفت : نوبتِ من که گذشت ، ولی ای دوستان ، خوب مواظبِ خود باشید .

مر مرا اغیار دانستید ، هان / نیستم اغیارتر زین قَلتَبان

شما واقعاََ مرا بیگانه پنداشتید ، ولی من هر که باشم ، بیگانه تر از این دیّوث نیستم . [ قَلتَبان = دیّوث ، بی حمیّت ]

آنچه من خوردم شما را خوردنی است / وین چنین شربت جزای هر دنی است

این کتکی که من خوردم ، شما نیز حتماََ خواهید خورد . و اینگونه شربت ، پاداشِ هر فرومایه ای است .

این جهان کوه است و گفت و گویِ تو / از صَدا هم باز آید سویِ تو

این جهان ، همانند کوه است و گفتگوی تو در آن ، بر اثرِ طنین و انعکاسِ صوت به سویِ خودت بازمی گردد . [ بیت 215 دفتر اوّل نظیر این بیت است / ابیات 152 و 153 همین دفتر در بیان این مطلب است . ]

چون ز صوفی گشت فارغ باغبان / یک بهانه کرد ز آن پس جنسِ آن

همینکه باغبان خیالش از جانبِ صوفی راحت شد . بهانه دیگری از همان نوع تراشید .

کِای شریفِ من ، برو سویِ وِثاق / که ز بهرِ چاشت پُختم من رُقاق

باغبان گفت : ای سیّدِ بزرگوارم ، برو به طرفِ اتاق که من برای چاشت ، قدری نانِ نازک پخته ام . [ رُقاق = نان نازک ]

بر درِ خانه بگو قیماز را / تا بیار آن رقاق و قاز را

برو درِ خانه به نوکرم قیماز بگو تا آن نان نازک و مرغابی را بیاورد . [ استاد زرین کوب معتقد است که کلمۀ قیماز و نظایر آن که در مثنوی به کرّات آمده از جمله نام هایی مشهور و متداول در بین عامۀ مردم بوده است . ( سرّ نی ، ج 1 ، ص 212 ) ]

چون به ره کردش ، بگفت : ای تیزبین / تو فقیهی ، ظاهرست این و یقین

باغبان همینکه سیّد را راهی کرد به فقیه گفت : ای آدم موشکاف و باریک بین ، این مسلّم واضح است که تو یک فقیهی .

او شریفی می کند دعویّ سَرد / مادرِ او را که می داند که کرد ؟

او ( سیّد ) که ادّعای نامعقولی می کند . کسی چه می داند که چه آدمی با مادرِ او آمیزش کرده است ؟

بر زن و بر فعلِ زن دل می نهید ؟ / عقلِ ناقص و آنگهانی اعتماد ؟

آیا شما بر زن و کردار زن دل می نهید ؟ آیا می توان به عقلِ ناقص اعتبار کرد ؟ [ «اعتماد» را باید طبق قاعده اماله به صورت «اِعتمید» تا با «می نهید» قافیه شود . شرح بیت 669 دفتر اوّل ]

خویشتن را بر علیّ و ، بر نَبی / بسته است و در زمانه بس غَبی

بسیاری از ابلهان در روزگار ما ، خود را به حضرت علی (ع) و پیامبر (ص) نسبت می دهند . [ غبی = گول ، کم داشتن ، کم فهم ( فرهنگ نفیسی ، ج 4 ، ص 2451 ) ]

هر که باشد از زنا و زانیان / این بَرَد ظن در حقِ ربّانیان

هر کسی که زنازاده و زناکار باشد . در حقانیت مردان الهی گمان بَد خواهد بُرد .

هر که برگردد سَرش از چرخ ها / همچو خود گردنده بیند خانه را

برای مثال ، هر کسی دورِ خودش بچرخد ، سرش گیج می رود . او در این حال گمان می کند که خانه نیز همچون او می چرخد . [ در بیت 2364 دفتر اوّل نیز این مثال به شکلی دیگر آمده است . ]

آنچه گفت آن باغبانِ بوالفُضول / حالِ او بُد ، دُور از اولادِ رسول

هر چه آن باغبان یاوه گو در باره فرزندان رسول الله گفت . در واقع وصف الحالِ خودش بود . یعنی آن یاوه گویی ها لایق خودِ او بود . [ بوالفضول = نادانی که خود را دانا نماید . کنایه از یاوه گو . ( فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی ، ج 2 ، ص 165 ) ]

گر نبودی او نتیجۀ مُرتَدان / کی چنین گفتی برایِ خاندان ؟

اگر آن باغبان از نسلِ مرتدان و از نوادۀ دین برگشتگان نبود . چگونه ممکن بود که در حقِ خاندان پیامبر (ص) چنین یاوه هایی بر زبان راند ؟

خواند افسون ها ، شنید آن را فقیه / در پَیَش رفت آن ستمکارِ سفیه

آن باغبان ، به قدری سخنان نیرنگ آمیز به گوش فقیه خواند که او نیز آن حرف ها را باور کرد . آنگاه باغبانِ ستمکار و نابِخرد به دنبالِ سیّد روان شد .

گفت : ای خر ، اندرین باغت که خواند ؟ / دزدی از پیغمبرت میراث ماند ؟

باغبان به سیّد گفت : ای الاغ ، چه کسی تو را به این باغ دعوت کرد ؟ آیا دزدی و سرقت ، میراثی است که از رسول الله برای تو مانده است ؟

شیر را بچّه همی مانَد بدو / تو به پیغمبر به چه مانی ، بگو

برای مثال ، بچّۀ شیر به خودِ شیر شباهت دارد . بگو ببینم تو به پیامبر چه شباهتی داری ؟

با شریف آن کرد مردِ مُلتَجی / که کُند با آلِ یاسین خارجی 

آن مردی که به حیله و نیرنگ پناه بره بود ( باغبان ) با سیّد ، آن کرد که خوارج با خاندان پیامبر (ص) کردند . [ آلِ یاسین = خاندان مطهّرِ حضرت رسول اکرم (ص) و پیروان ایشان را گویند . آلِ یاسین در آیه 130 سورۀ صافات آمده است . « سلامُ علی آلِ یاسین » ابن عباس گوید : آلِ یاسین یعنی آلِ محمِد (ص) و یاسین یکی از نام های پیامبر (ص) است . از سلیم بن قیس روایت است که گفت از علی (ع) شنیدم که می گفت : پیامبر خدا یاسین است و ما آلِ او هستیم . ( دایرة المعارف تشیّع ، ج 1 ، ص 228 ) .

خارجی = کسی که پیرو آیین و مرام خوارج باشد . و خوارج گروهی از یاران امام علی (ع) بودند که نسبت به قبولِ حکمیّت از سوی ایشان در جنگِ صفّین اعتراض کردند و از جناح آن حضرت خارج شدند و به صورت یک گروه مخالف و سرسخت در مقابلِ او ایستادند و جنگ نهروان را به راه انداختند . دشمنی خوارج با خاندان امام علی (ع) از مسائلِ بارز و تاریخی است . ]

تا چه کین دارند دایم دیو و غول / چون یَزید و شِمر با آلِ رسول

کینه ای که شیطان و غول بیابانی و امثالِ یزید و شمر در حق اولادِ پیامبر داشتند . او نیز همان کینه را داشت و انتقام گرفت . ( نثر و شرح مثنوی شریف ، دفتر دوم ، ص 268 ) [ شمر بن ذی الجوشن ، از روسای هوازن ، در واقعه صفّین در لشکر علی (ع) حضور داشت . سپس در کوفه اقامت کرد و به روایت حدیث پرداخت . در واقعه کربلا شرکت جُست و در شمار قاتلان حضرت امام حسین (ع) در آمد و عاقبت در قیام مختار کشته شد . وی مظهر شقاوت و قساوت است . ]

شد شریف از زخمِ آن ظالم خراب / با فقیه او گفت : من جَستم از آب

حالِ سیّد از ضربات آن ستمکار وخیم شد و در همان وضع پیشِ خود گفت : ای فقیه ، من که از آی پَریدم و گرفتار آن نشدم .

پای دار اکنون که ماندی فَرد و کم / چون دُهُل شو ، زخم می خور بر شکم

اینک پایداری کُن که یکّه و تنها مانده ای . تو همانند طبل شو و ضربات را بر شکم تحمّل کُن .

گر شریف و لایق و همدم نِیَم / از چنین ظالم تو را من کم نِیَم

اگر چه من سیّد و سزاوار و مصاحب نیستم . ولی از این ستمگر نیز برای تو کمتر نیستم .

شد ازو فارغ ، بیآمد کی فقیه / چه فقیهی ؟ ای تو ننگِ هر سفیه

همینکه باغبان خیالش از جانبِ سیّد راحت شد به سراغ فقیه آمد و گفت : آهای فقیه ، تو چه فقیهی هستی ؟ ای که مایۀ ننگ و عارِ هر نادانی هستی .

فتوی ات این است ای بُبریده دست / کاندر آیی و ، نگویی امر هست ؟

دستت بریده باد ، آیا فتوای تو همین است که واردِ باغ شوی و سؤالی نکنی که آیا اجازه ای در کار است یا نیست .

این چنین رُخصت بخواندی در وسیط ؟ / یا بُدَه ست این مسئله اندر مُحیط ؟

آیا چنین رخصتی را در کتابِ وسیط خوانده ای ؟ یا این مسئله در کتابِ محیط بوده است ؟ ( رخصت = شرح بیت 1797 همین دفتر ) [ وسیط = یکی از کتاب های مهمِ فقهیِ امام محمد غزالی است . عده ای از علماء بر این کتاب شرح نوشته اند / محیط = ممکن است که منظور از آن المحیط باشد که از شاگردش محمد بن یحیی نیشابوری می باشد . کتاب مزبور شرحی است بر الوسیطِ غزالی در شانزده مجلّد ، البته دانشمند دیگری به نام نجم الدین احمد بن علی بن الرّفعه نیز کتابی به نام البحرالمحیط دارد که شرحی بر الوسیطِ غزالی است . ( غزالی نامه ، ص 268 ) و همچنین شمس الائمه محمد بن ابی بکر سرخسی ، از ائمّه حنفی ، کتابی به نام محیط در فقه دارد . ( نثر و شرح مثنوی شریف ، دفتر دوم ، ص 275 ) ]

گفت : حق استت ، بزن دستت رسید / این سزایِ آنکه از یاران بُرید

فقیه به باغبان گفت : این حرفِ تو واقعاََ حق است . بزن که اکنون غلبه با تو است . ( شرح کفافی ، ج 2 ، ص 225 ) اینست سزای کسی که از یاران خود جدا شود .