گفت : خصمِ جانِ جان من چون شدم ؟ / بر سرِ جانم لگدها چون زدم ؟

اعرابی با خود گفت : من چرا دشمن جانِ جانم شدم و چرا بر سر جانم لگدها زدم ؟

چون قضا آید ، فرو پوشد بَصَر / تا نداند عقل ما ، پا را ز سر

وقتی که قضای الهی در رسد . چشم را از دیدن واقعیات ناکام می سازد به حدی که عقل ما سرگشته می شود و سر از پای خود نمی شناسد . [ مسئله قضا و قدر از پُردامنه ترین مباحث فرقه ها و نحله های گوناگون فکری است . قضا در لغت به معنی حکم و قطع و فیصله دادن است . قاضی را از این جهت قاضی می گویند که میان متخاصمین ، حکم می کند و به کار آنها فیصله می دهد . و قَدَر نیز لفظاََ به معنی اندازه و تعیین است و منظور این است که نظام کائنات و جهان هستی بر مبنای قوانین و سنت های تغییر ناپذیر بر پا شده و مشیت و اراده الهی ، مافوق اختیار بشر است . چنانکه در قرآن می خوانیم . « هرگاه خدا اراده امری کند . همینکه به او گوید باش ، می شود » مولانا به قضا و قدر الهی معتقد است و می گوید :

چون قضا آید شود دانش به خواب / مه سیه گردد بگیرد آفتاب

ولی در عین حال مولانا ، کوشش و سعی بشری را نیز لازم شمرده است . یعنی انسان با وجود حاکمیت قضا و قدر الهی نباید دست از تلاش کشد .

بل قضا حق است و جهد بنده حق / هین مباش اعور چو ابلیس خَلَق 

امیر مومنان علی (ع) در پاسخ به اینکه قضا و قدر چیست فرمودند : « راهی است بس تاریک ، پس در آن گام مسپارید و دریایی است ژرف ، پس بدان در نیابید » ( نهج البلاغه فیض الاسلام ، حکمت شماره 279 ) 

چو قضا بگذشت ، خود را می خورد / پرده بدریده گریبان می درد

چونکه حکم و قضا بر امری تعلق یابد . آدمی همه توش و توان فکری و عقلی خود را بکار می گیرد و شتابان به سوی آن می تازد و گمان بر سود و منفعت آن امر دارد . خیال می کند آن مطلوب ، یکسره نفع و سود است . غافل از اینکه ممکن است . نیل بدان ، چیزی جز تلخکامی و حرمان نباشد . در گرماگرم شتافتن شخص به سوی خواسته های مقدر ، عقل از داوری و حاکمیت فرو می ماند و تنها میل و خواهش است که بر او حکم می راند و چون مطلوب مقدّر ، حاصل می شود و معلوم می شود که چیزی جز حرمان نبوده است . شخص به ندامت و پشیمانی و اندوه گرفتار می آید و آشکارا گریبان خود می درد . ( خود خوردن = در اندیشه اندوهبار فرو رفتن و دم برنیاوردن )

مرد گفت : ای زن ، پشیمان می شوم / گر بُدم کافر ، مسلمان می شوم

اعرابی به زن گفت : من از آن مخالفتی که در آغاز با تو داشتم و از حرفی که از روی خطا و نادانی زدم پشیمانم . اگر قبلا کافر بودم و تو را انکار می کردم . این مسلمان می شوم . یعنی نسبت به تو فرمانبردار و منقاد می گردم و دست از مخالفت و ستیز با خواسته های تو می کشم .

_ همانگونه که پیشتر هم گفته شد . مراد از مرد عقل است و مراد از زن نَفس . وقتی که نفسِ اماره بنابر مقتضای خویش حرکت بکند و با عقل مخالفت ورزد . عقل نیز با نفس می ستیزد و سرانجام ، نفس را مورد عتاب قرار می دهد و تادیبش می کند و تدریجا به مرتبه نفس مطمئنه و راضیه می رساند . وقتی نفس از حالت آمادگی خلاص گشت و به مرتبه مطمئنه رسید . اصلا با مقتضای عقل ، مخالفت نمی کند و کاملا تابع و مطیع عقل می شود و عقل که این حُسن خُلق نفس را نسبت به خود می بیند و میل و محبت آن را در حق خود مشاهده می کند . شروع می کند به عذرخواهی از آن ستم ها که در ابتدا در حقش روا داشته بود . پس اینگونه سخنان معذرت آمیز می گوید و با زبان عقلی ، این معانی مذکور را خطاب بر نفس خویش ادا می کند . ( شرح کبیر انقروی ، ج 3 ، ص 941 ) . در سه بیت بعدی مولانا خطاب به حق تعالی سخنانی بیان می دارد و این از شیوه اوست که ضمن توصیف مظهر و یا مخلوق ناگهان روی سخن را متوجه خالق می کند و به اصطلاح گریزی می زند .

من گُنه کارِ تواَم ، رحمی بکُن / بر مَکَن یکبارگیم از بیخ و بُن

خدایا من در بربر تو گناه کرده ام و گناهکارم . رحمی بفرما و یکباره مرا از بیخ و بن برمینداز .

کافرِ پیر ار پشیمان می شود / چونکه عذر آرَد ، مسلمان می شود

اگر پیری کافر که عُمری را در کفر سرکرده ناگهان پشیمان شود و از تقصیر پیشین خود عذر بخواهد . در اِعداد یکتا پرستان جای می گیرد . و توبه اش مقبول درگاه تو می شود .

حضرتِ پُر رحمت است و پُر کَرم / عاشق او هم ، وجود و هم عدم

خداوندا حضرت و آستان شریف تو ، رحمتش بسیار و کرمش بی انتهاست وجود و عدم ، عاشق اوست .

کفر و ایمان ، عاشق آن کبریا / مِس و نقره ، بنده آن کیمیا

کفر و ایمان عاشق آن ذات عظیم است و مس و نقره ، بنده آن کیمیاست . [ پس همه موجودات از پست ترین تا برترین آنها عاشق اوست . و این عشق و شوق جاری است در همه موجودات . ( الشواهدالربوبیة ، ص 147 و 148 ) . بنابراین کیمیای عشق الهی ، مس و نقره وجود آدمیان را به طلای ناب معنا تبدیل می کند . ( توضیح در باره کیمیا در شرح بیت 516 همین دفتر آمده است ) ]