رو نهادن آن بنده عاشق به سوی بخارا | شرح و تفسیر

ریگِ آمون پیشِ او همچون حریر / آبِ جیحون ، پیشِ او چون آبگیر

ریگزارِ دشت های پهناور در نظرِ آن عاشقِ صادق ، همچون حریر ، نرم و لطیف به نظر می آمد و آبِ خروشان و وسیعِ رودِ جیحون در نظرِ او برکه ای کم آب می آمد . ( آمون = آموی ، دشت وسیعی است در شمال خراسان و نام رودی است که در آن دشت جاری است ، آمو دریا ) [ عشق ، مشکلاتِ عظیم و کوه آسا را حقیر و ناچیز می کند . مولانا اشاره ای دارد به چکامۀ معروف رودکی :

بویِ جویِ مولیان آید همی / یادِ یارِ مهربان آید همی

در سپیده دَم ، نسیمِ مُشکبوی / کاروان در کاروان آید همی

ریگِ آمو ، و آن درشتی هایِ او / زیرِ پایم پَرنیان آید همی

رودِ جیحون ، با همه پهناوری / خِنگِ ما را در میان آید همی

مولانا مضمون دو بیت آخر چکامه فوق را بطور فشرده در این بیت آورده است . ]

آن بیابان ، پیشِ او چون گُلسِتان / می فتاد از خنده او ، چون گُل سِتان

آن بیابانِ خشک و خشن در نظرِ آن عاشقِ صادق از غایتِ لطافت مانندِ گلستان جلوه می کرد و او از فرطِ خنده و شادمانی همچون گُل بر پشت می خوابید .

در سمرقندست قند ، امّا لبش / در بخارا یافت و ، آن شد مَذهَبش

هر چند قند و شیرینی ظاهری مرکزش در سمرقند است . امّا چون دهانِ او طعمِ قند و شیرینی معنوی را از بخارا چشیده بود بدان سو راهی شد . [ مَذهَب = به معنی راه و روش اعتقادی و قلبی ، می توان گفت که چون آن عاشقِ صادق طعم حلاوت روحی و شیرینی معنوی را قبلاََ چشیده بود ، ذوقِ روحی ، مرام و مذهبِ او شده بود . ]

ای بخارا عقل افزا بوده یی / لیکن از من عقل و ، دین بربوده یی

ای بخارا تو شهری هستی که همیشه از نظر مباحثِ عقلی و علمی و جذبِ دانشمندان و اندیشوران روز به روز در حالِ گسترش بوده ای . امّا تو عقل و ایمانِ شرعی را از من ربوده ای . [ هر چند مصراع اوّل خطاب به شهرِ بخاراست ، چرا که این شهر در طولِ تاریخ خصوصاََ در عهدِ سامانیان از نظرِ علم و ادب مرکزیت داشته و اهلِ علم و دانش از سراسرِ دنیا بدان سو روی می نهادند . امّا در مصراعِ دوم خطاب به حضرت معشوق است که کویِ او سرشار از مسائلِ قلبی و ذوقی است . از اینرو آن عاشقِ صادق می گوید : وقتی جذبۀ حق مرا فرو گرفت ، از کمندِ عقلیّات و شرعیّاتِ تقلیدی و فاقدِ ذوقِ روحی آزاد شدم . ]

بَدر می جویم از آنم چون هِلال / صدر می جویم درین صفِ نِعال

من اگر اندامی نحیف و حالی نزار دارم به خاطرِ اینست که خواهانِ قرصِ کامل ماهم . یعنی می خواهم از کثرت و دو رنگی بگذرم و به وحدت و بی رنگی واصل شوم . مولانا در بیت 3476 دفتر اوّل گفت :

از دو صد رنگی به بیرنگی رهی است / رنگ چون ابر است و بیرنگی مهی است

من در مرتبۀ نازلِ کثرت ، خواهانِ عالی ترین مرتبۀ وحدت هستم . [ صَفِ نِعال = به معنی پایین ترین جا در هر مجلس است . زیرا «صف» به معنی رده و ردیف و «نِعال» جمع نَعل به معنی کفش است . بنابراین به پایین ترین قسمتِ مجلس که به کفش کنی و کفشداری نزیدیک است « صفِ نِعال » گویند . در بیت فوق ، منظور از آن ، مرتبۀ اَدنایِ دنیا و جهانِ کثرت است . خوارزمی گوید : عجب هِلالی که بَدر می جُست ، طُرفه ساکنِ صفِ نِعالی که صدر می جُست ( جواهرالاسرار ، دفتر سوم ، ص 659 ) ]

چون سوادِ آن بخارا را بدید / در سوادِ غم ، بَیاضی شد پدید

همینکه سیاهی شهر بخارا را که جایگاهِ معشوق بود مشاهده کرد . در آن سیاهی غم ، روشنایی شادی پدیدار گشت . [ سَواد = سیاهی / بیاض = سفیدی ]

ساعتی افتاد بیهوش و دراز / عقلِ او پَرّید در بُستانِ راز

مدّتی روی زمین بیهوش و دراز افتاد و پرندۀ عقلِ او به سویِ بوستانِ اسرارِ الهی پرواز کرد .

بر سر و رویش گلابی می زدند / از گُلابِ عشقِ او غافل بُدند

اطرافیان آن عاشقِ صادق ، دورِ او جمع شدند و به سر و صورتش گُلاب زدند که شاید بهوش آید . امّا از این نکته غافل بودند که او با گُلابِ ظاهری بهوش نمی آید بلکه او تنها با گُلابِ عشق و وصال بهوش می آید .

او گلستانی نهانی دیده بود / غارتِ عشقش ز خود بُبریده بود

او گلستانی نهانی و معنوی را مشاهده کرده بود یعنی جذبۀ حق ، او را گرفته بود و غارتگرِ عشقِ الهی ، او را از خویشتنِ خویش ربوده بود و به مقامِ محو و فنا رسانده بود .

تو فسرده ، در خورِ این دَم نه یی / با شِکر مقرون نه یی ، گر چه نیی

تویی که روحی افسرده و پژمرده داری . یعنی تویی که از عشق بی خبری ، شایسته این معانی نیستی . زیرا عشق ، امری یافتنی است نه خواندنی و شنیدنی . یعنی هر کس باید عشق را خود شخصاََ تجربه کند تا بدان عشق چیست . و اِلّا با شنیدن ، مقامِ عشق درک نمی شود . تویی که فارغ از عشقی ، هر چند به ظاهر نی هستی ، امّا چون شِکر نداری فاقدِ ارزشی . یعنی هر چند صورتاََ شبیه عشّاقی و سعی می کنی خود را مانندِ آنان نشان دهی ، ولی چون باطناََ از عشق بی خبری پس معانی و اسرارِ الهی به دردِ تو نمی خورد ( شرح کبیر انقروی ، جزو سوم ، دفتر سوم ، ص 1484 ) .

رختِ عقلت با تو است و ، عاقلی / کز جُنوداََ لَم تَرَوها غافلی

هنوز کالای بی ارزشِ عقلِ جزیی با توست و هنوز جزوِ عاقلانِ دنیاخواه و عافیت طلبی . از اینرو از مفهومِ آیه « لشکریانی که شما آنها را نمی دیدید » غافلی . [ مصراع دوم اشاره است به آیه 26 سورۀ توبه « سپس ، خداوند ، آرام دلیِ خود را بر رسول خود و مؤمنان فرو فرستاد و لشکریانی فرستاد که شما آنها را نمی دیدید و کافران را کیفر داد و اینست کیفرِ کافران » این آیه به مناسبت غزوۀ حُنَین ( سال هشتم هجری ) نازل شده . در این پیکار هر چند شمارِ سپاهیان مسلمانان بسیار بود ، امّا در آغازِ درگیری ، مشرکانِ قبیلۀ هوازن ، مسلمانان را غافلگیر کردند و موجبِ شکستِ مقدماتی آنان شدند . عده ای کشته شدند و جملگی گریختند مگر اندکی ، در این گیر و دار بود که حضرتِ حق سپاهِ فرشتگانِ خود را برای تقویتِ روحی مسلمانان نازل کرد و سرانجام مشرکان شکست خوردند ( مجمع البیان ، ج 5 ، ص 17 و 18 ) مولانا با اشاره به این واقعه می خواهد مطلب بیت قبل را روشن تر کند . یعنی همانطور که سپاهیان و لشکریانِ غیبی را عامه مردم ندیدند ، عشق و جذبۀ الهی را نیز ظاهربینان نمی توانند مشاهده کنند و در نتیجه به انکارِ آن برمی آیند . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد