رفتن آن شیخ در خانۀ امیری بهر گدایی روزی چهار بار | شرح و تفسیر

در کفَش زنبیل و شَی لِله زنان / خالقِ جان می بجوید تایِ نان

شیخ زنبیلی در دست داشت و فریاد می زد : چیزی در راهِ خدا بدهید .

نعل های بازگونه ست ای پسر / عقلِ کُلّی را کند هم خیره سر

ای پسر معنوی ، اینگونه کارها غلط انداز است . یعنی اینکه عارفی بِالله و شیخی کامل دوره بیفتد و گدایی کند نه تنها صاحبان عقولِ جزئیه را حیران می کند بلکه صاحبان عقولِ کُلیّه را نیز به حیرت دچار می کند . ( نعل باز گونه =  نعل واژگون زدن ، برای مصلحتی ، امری را جز آنچه هست ، نمودن ( امثال و حکم ، ج 4 ، ص 1816 ) توضیح آنکه در قدیم ، دزدان و غارتگران و مهاجمان برای آنکه تعقیب کنندگان خود را گمراه کنند و از پی خود به بیراهه کشند و جان سالم بدر برند . نعلِ اسبان خود را وارونه می زدند تا اگر مثلا به جانب شرق می گریزند . تعقیب کنندگان به غلط به سوی غرب بروند . چنانچه قاآنی می گوید :

تا نشانِ سمِ اسبت گم کنند / ترکمانا نعل را وارونه زن ]

چون امیرش دید گفتش : ای وقیح / گویمت چیزی مَنِه نامم شَحیح

چون سلطان او را دید گفت : ای بی شرم ، حرفی به تو می زنم ولی مرا تنگ چشم و بخیل مدان . [ شَحیح = بخیل ، تنگ چشم ]

این چه سَغری و چه روی است و چه کار ؟ / که به روزی اندر آیی چار بار

این چه پوست کلفتی و پُررویی و حرفه ای است که در یک روز چهار بار به گدایی می آیی ؟ [ سَغری = پوست خر و اسب ، کنایه از پوست کلفت و ضخیم ]

کیست اینجا شیخ اندر بندِ تو ؟ / من ندیدم نَرگدا مانندِ تو

ای شیخ در اینجا چه کسی به تو توجه دارد ؟ یعنی تو که این همه می آیی و می روی کسی به تو توجه نمی کند پس اینقدر اینجا نیا . من تا کنون گدایی به سماجت تو ندیده ام . [ نَرگدا = گدای سمج و پُر رُو ]

حرمت و آبِ گدایان برده ای / این چه عبّاسیِّ زشت آورده ای ؟

تو احترام و آبروی گدایان را برده ای . این چه گدابازی زشتی است که درآورده ای ؟ [ عبّاسی = در اینجا به معنی گدایی است و این اسم مأخوذ است از نام گدای سمج و معروف یعنی «عبّاس دَبس» ]

غاشیه بر دوشِ تو عبّاسِ دَبس / هیچ مِلحد را مباد این نَفسِ نحس

عبّاس دَبس چاکرِ توست . خدا نکند که چنین نَفسِ ناخجسته ای نصیبِ کافر شود . [ مُلحِد = بی دین ، کافر / غاشیه بر دوش = خادم ، چاکر / غاشیه = به معنی پوشش زینِ اسب است که در قدیم خادمان ، زین پوشِ خواجۀ خود را بر دوش حمل می کردند ]

گفت : امیرا بنده فرمانم ، خموش / زآشم آگه نِه ای ، چندین مَجوش

شیخ گفت : ای امیر ، ساکت شو که من مطیعِ فرمان هستم . چون از آتشِ درونم آگاه نیستی اینقدر جوش نزن . یعنی مرا بیهوده مورد عِتاب و خطاب قرار نده .

بهرِ نان در خویش حرصی دیدمی / اِشکمِ نان خواه را بدریدمی

اگر برای دستیابی به نان در خود ، طمعی احساس می کردم . قطعاََ شکمِ نان طلبِ خود را می دریدم و خود را هلاک می کردم .

هفت سال از سوزِ عشقِ جسم پَز / در بیابان خورده ام من برگِ رَز

من هفت سال از آتشِ عشقِ جسم گداز در بیابان برگِ درختِ انگور می خوردم .

تا ز برگِ خشک و تازه خوردنم / سبز گشته بود این رنگِ تنم

آنقدر برگِ خوشیده و تازه خوردم که رنگِ بدنم سبزتاب شد .

تا تو باشی در حجابِ بُوالبَشَر / سَر سَری در عاشقان کمتر نگر

مادام که در حجاب بشری پوشیده شده ای به احوال عاشقان حقیقی بطور سطحی نگان مکن . [ زیرا با چشم ظاهربین نمی توان به حقیقتِ حالِ عارفان بِالله پی برد . ]

زیرکان که موی ها بشکافتند / علمِ هیأت را به جان دریافتند

هوشمندانی که موشکافی ها کرده اند و علم هیأت را با تمام وجود یاد گرفتند . [ اینان باز نتوانستند به اسرارِ عشق و عرفان واقف شوند . در اینجا «زیرکان» کنایه از کوشندگان علوم رسمی و ظاهری است که با همۀ محفوظات خود اسرار کبریا را نیارند شناخت . در تعریف علم هیآت گفته اند : هیأت ، علمی است که بدان اَشکالِ افلاک و مساحت کرۀ زمین دریافته شود و باز گفته اند که علمی است که بوسیلۀ آن حالات اجرام بسیطۀ عِلوی (آسمانی) و سِفلی (زمینی) و حرکات افلاک و کواکب و مقادیر آنها دانسته شود ( کشافِ اصطلاحات الفنون ، ج 1 ، ص 47 ) ]

علمِ نارنجات و سِحر و فلسفه / گرچه نشناسند حقّ المَعرِفَه

گر چه دانشِ مربوط به طلسم و جادو و فلسفه را آنطور که باید فرا نگرفتند . [ حق المعرفه = معرفت حقیقی / نارنجات = نیرنگ ها ، مراد از آن دانش و فنّی است که با فراگرفتن آن ، کارهای عجیب و شگفت آوری می کنند . البته از سِحر خیلی ساده تر و نازلتر است و چیزی در حدِّ شعبده بازی است . ]

لیک کوشیدند ، تا امکانِ خود / برگذشتند از همه اَقرانِ خود

ولی حتّی الامکان سعی کردند که از امثالِ خود جلو بیفتند . [ اَقران = جمع قِرن به معنی  نظیر ، مانند ، همتا ]

عشق ، غیرت کرد و زیشان در کشید / شد چنین خورشید زیشان ناپدید

عشقِ الهی غیرت ورزید و رخسارِ خود را از آنان پوشیده داشت و در نتیجه چنین آفتاب عالمتابی از آنان نهان شد . [ غیرت = شرح بیت 1713 دفتر اوّل ]

نورِ چشمی کو به روز اِستاره دید / آفتابی چون ازو رُو در کشید ؟

چشم زیرکانی که در اثنای روز حتی می تواند ستاره را ببیند عجیب است که خورشید (با این عظمت) چگونه از ایشان رخسار در نقاب کشید و پنهان شد ؟ [ این بیت در بیان عجز عالمان ظاهری در کشف حقیقت است . ]

منظور بیت : صاحبان عقول جزئیه گرچه پدیده های خُرد طبیعی را دقیقاََ مورد آزمایش قرار می دهند . ولی خورشید حقیقت را که در نظر عارفان از خورشید آسمان مشهودتر و مرئی تر است نمی بینند .

زین گذر کن ، پندِ من بپذیر ، هین / عاشقان را تو به چشمِ عشق بین

بهوش باش ، پند مرا بپذیر و از طعن و بدگویی عارفان بِالله صرف نظر کن . تو باید با چشمِ عشق به عاشقان نگاه کنی . [ مصراع دوم می گوید که پی بردن به احوال درونی عارفان عاشق مستلزم داشتن تجربه های عرفانی است . و الّا هر گونه قضاوت و داوری در این باره تیری است که در تاریکی رها می شود . « چون ندیدند حقیقت رهِ افسانه زدند » ]

وقت نازک باشد و ، جان در رَصَد / با تو نتوان گفت آن دَم عذرِ خَود

وقت عاشقان تنگ است و جانهایشان مترصّدِ حضرت معشوق ، پس آنان در این وقت نمی توانند عذر خود را برای دیگران شرح دهند . یعنی آنان از بس مستغرق حق اند نمی توانند حالِ خود را برای دیگران بیان کنند . پس تو خود هوشمندانه احوال آنان را دریاب . [ رَصَد = مراقب ، مترصّد ، نگهبان ]

فهم کن ، موقوفِ آن گفتن مباش / سینه هایِ عاشقان را کم خراش

این نکته را خود دریاب و مقیّد به شنیدن توضیحات آنان مباش . و دلِ عشّاق را جریحه دار مکن یعنی با سخنان ناهمواری که از حدسیّاتِ نادرست در مورد احوال درونی عارفان پدید می آید آنان را ناراحت مکن . [ تو خود بر حالِ عارفان واقف شو و منتظر مباش که آنان حال درونی خود را برای تو شرح دهند . این کار ممکن نیست زیرا احوال به اقوال در نیابد . ]

نه گُمانی بُرده یی تو زین نَشاط ؟ / حَزم را مگذار ، می کن اِحتیاط

شیخ به آن امیر گفت : مگر نه اینست که تو تکدّیِ مرا مانند تکدّی سایر گدایان پنداشتی ؟ دوراندیشی را از دست مده و احتیاط کن . یعنی درست است که گمان تو نسبت به من از روی دوراندیشی بود . ولی مواظب باش که افراط در دوراندیشی آدمی را دچار بدگُمانی و سوء ظن می کند .

واجبست و جایزست و مُستَحیل / این وسط را گیر در حَزم ، ای دَخیل

در دنیا سه امر وجود دارد . واجب ، ممکن ، مُحال . ای تازه وارد یعنی ای سالک مبتدی احتیاطاََ حدِّ وسط را بگیر . ( مُستحیل = محال ، ممتنع / دَخیل = کسی که جزو قبیله ای نباشد و به آنان بپیوندد ، در اینجا منظور سالک مبتدی است که تازه به اهلِ سلوک پیوسته است ) [ از بیت 2757 تا این بیت ، سخنان آن شیخ به امیر است . ]

منظور بیت : در قلمرو و معرفت بشری قضایا سه گونه طبقه بندی شده است : وجوب ، امکان و امتناع . مثلاََ قضیّه « نور ، روشنی بخش است » قضیه ای است واجب . زیرا روشنی از لوازم ذاتی نور است و تخلف بردار نیست . و این قضیه که « فلان شخص فردا می آید » قضیه ای است ممکن . زیرا سلب و ایجابش هر دو محتمل است . و این قضیه که « 2+2 می شود 5 » قضیه ای ممتنع است . مولانا در اینجا آدمی را از تصلّب و خشک مغزی پرهیز داده است او می گوید ای انسان به معلوماتِ خود ارزش مطلق مده و دچار نخوتِ علمی مشو و هر آنچه را که از حیطۀ آگاهی تو بیرون است نفی مکن . و قضایا را فقط به واجب و ممتنع تقسیم مکن بلکه به حدِّ وسط که همانا «ممکن» است نیز باور بیاور . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد