رجوع به قصۀ آن جوانمرد و آن غریب وام دار | شرح و تفسیر

پای مَردَش سویِ خانۀ خویش بُرد / مُهرِ صد دینار را فا او سپرد

جوانمرد مددکار ، آن مرد غریب را به خانۀ خود بُرد و کیسۀ ممهورِ صد دیناری را بدو داد .

لوتش آورد و ، حکایت هاس گفت / کز امید اندر دلش صد گُل شگفت

برایش غذا آورد و حکایاتی نقل کرد . چندانکه در دلِ آن غریب صد گُلِ امید شکفته شد . [ لوت = طعام ، غذا ]

آنچه بَعدَالعُسرِ یُسر ، او دیده بود / با غریب از قصۀ آن لب گشود

آن جوانمرد سرگذشت خود را برای غریب بیان داشت و ماجرای دشواری های زندگی خود را که به آسانی و آسودگی مبدّل شده بود برای او نقل کرد . [ مصراع اوّل مقتبس است از آیه 5 و 6 سورۀ انشراح « با هر سختی آسانی است . همانا با هر سختی آسانی است » ]

نیم شب بگذشت و ، افسانه کنان / خوابشان انداخت تا مَرعایِ جان

شب از نیمه گذشته بود ولی آن دو مشغول نقل ماجراهای خود بودند تا اینکه خواب آنان را به مرتعِ عالَم جان انداخت . [ مَرعا = چراگاه ]

دید پامرد آن همایون خواجه را / اندر آن شب خواب در صدرِ سرا

جوانمرد مددکار همان شب خواجه (محتسب) را دید که در صدرِ خانه نشسته است .

خواجه گفت : ای پای مردِ با نمک / آنچه گفتی من شنیدم یک به یک

خواجه (محتسب) گفت : ای جوانمردِ نمکین هر چه گفتی من مو به مو شنیدم .

لیک پاسخ دادنم فرمان نبود / بی اشارت لب نیآرَستم گشود

ولی اجازه نداشتم که جواب تو را بدهم . و اصلاََ نمی توانستم بدون اجازه لب به سخن گشایم .

ما چو واقف گشته ایم از چون و چند / مُهر بر لی های ما بنهاده اند

از آنرو که ما از کیفیّت و کمیّت کارها آگاه شده ایم بر لب ما مُهر بنهاده اند .

تا نگردد رازهای غیب ، فاش / تا نگردد مُنهدِم عیش و معاش

تا اسرار جهان غیب فاش نشود . تا اسبابِ زندگی روزمرّۀ آدمیان از میان نرود .

تا نَدرَّد پردۀ غفلت تمام / تا نماند دیگِ محنت نیم خام

تا پردۀ غفلت بطور کامل دریده نشود . تا دیگِ رنج و ناراحتی نیم خام باقی نماند . یعنی حیات آدمیان به کمال خود رسد و نیمه کاره رها نشود . [ در سه بیت اخیر گفته شد که جایز نیست که اسرار پوشیده هستی بر زبان انسان کامل افشاء گردد . چرا که عامّگان ظرفیتِ استماع آن را ندارند . «به اندازۀ سطح فهم مردم با ایشان سخن بگو» . زیرا اگر اسرار هستی برملا شود دیگر دوام معاش یومیّه مختل گردد و مردم میل به انجام کاری پیدا نکنند . ]

ما همه گوشیم ، کر شد نقشِ گوش / ما همه نطقیم ، لیکن لب خموش

ما سراپا گوش هستیم . گرچه گوشِ حسّی ما کر شده است . ما سراپا نطق و کلامیم . هر چند که به ظاهر خموشیم . [ گوش و زبان و سایر اعضای ادراکی مانند مغز و چشم ، منشأ فعالیت های ادراکی نیستند . بلکه فقط ابزار ادراک دنیای محسوسات هستند . و اِلّا نَفسِ ناطقه ذاتاََ مُدرِک و مُبصِر و سامع و مُفَکِّر است و نیازی به ابزار مادّی ندارد . چرا که ادراکات نَفس تماماََ از نوع علم حضوری است . ]

هر چه ما دادیم ، دیدیم این زمان / این جهان پَرده ست و عین است آن جهان

هر چه دادیم یعنی هر آنچه که در دنیا کسب کردیم در این زمان نتیجۀ آن را مشاهده کردیم . این دنیا به منزلۀ پرده است و آن دنیا به منزلۀ عین حقیقت . یعنی حیات دنیوی مانند پردۀ معرکه گیران از صورت ها و نقش ها آکنده است . ولی حیات اُخروی ، حیات عینیّت هاست . [ در ابیات بعد بیان نتیجۀ عمل است . ]

روزِ کِشتن ، روزِ پنهان کردن است / تخم در خاکی پریشان کردن است

مثلاََ روز کاشتن دانه ، روزی است که دانه ها در دل زمین پنهان می شود . و روزی است که دانه ها در زمین افشانده می گردد .

وقتِ بدرودن ، گهِ مِنجَل زدن / روزِ پاداش آمد و ، پیدا شدن

وقت درویدن و داس زدن ، تمثیلی است برای روز جزا و آشکار شدن نتایج اعمال . ( مِنجَل = داس ) [ هر چه از اعمال و احوال و سِگال در حیاتِ دنیوی کِشته ای در آخرت درو خواهی کرد . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد