رجوع به قصه آن عجوزه و رفتن او به جشن عروسی | شرح و تفسیر

پیشِ رو آیینه بگرفت آن عجوز / تا بیاراید رُخ و رُخسار و پوز

آن پیرزن آیینه ای مقابل صورت خود گرفت و گونه و لب هایش را بَزَک کرد .

چند گُلگُونه بمالید از بَطَر / سفرۀ رویش نشد پوشیده تر

او از شادی و سرمستی چند بار سرخاب به صورتش مالید . ولی از بس صورتش مانند سفره چین و چروک داشت که اصلاََ افاقه نکرد و صورتش صاف نشد .

عَشرهایِ مُصحَف از جا می بُرید / می بچفسانید بر رُو آن پلید

آن عجوزۀ پلید برای آنکه چین و چروک صورتش را بپوشاند حتّی تذهیب های قرآنی را نیز می برید و بر صورتش می چسباند . [ عَشرهای مُصحف = نشانه های مدّوری که بر سر هر ده آیه قرآن می نگاشتند . معمولاََ آن عَشرها را با آب طلا می نهادند . ]

تا که سفرۀ رویِ او پنهان شود / تا نگینِ حلقۀ خوبان شود

تا با این کار صورتِ پُر چین و چروکش را بپوشاند و همچون نگینِ جمع خوبرویان گردد .

عَشرها بر روی هر جا می نهاد / چونکه برمی بَست چادر ، می فتاد

آن پیرزن عَشرهایِ قرآنی را به هر قسمت صورتش می چسباند و همینکه چادر سر می کرد همۀ آنها ور می آمد و می افتاد .

باز او آن عَشرها را با خُدو / می بچفسانید بر اطرافِ رُو

دوباره آن تذهیب ها را برمی داشت و با آب دهان به قسمت های مختلف صورتش می چسباند .

باز چادر راست کردی آن نگین / عَشرها افتادی از رُو بر زمین

و دوباره آن خوبرو همینکه چادر سر می کرد آن تذهیب ها از صورتش کنده می شد و روی زمین می افتاد .

چون بسی می کرد فن و ، آن می فتاد / گفت : صد لعنت بر آن ابلیس باد

چون خیلی کوشید که آن تذهیب ها نیفتد . ولی نتیجه ای نداد . صد بار شیطان را لعنت کرد .

شد مُصَوَّر آن زمان ابلیس زود / گفت : ای قَحبۀ قدیدِ بی ورود

در همان لحظات که شیطان را لعنت می کرد . شیطان بلافاصله در نظر او مجسّم شد و گفت : ای فاحشۀ خشکیدۀ ناشایست . [ قَدید = گوشت خشک شده / بی ورود = ناشایست ، ناآگاه ]

من همۀ عُمر این نیندیشیده ام / نه ز جُز تو قحبه ای این دیده ام

شیطان به پیرزن گفت : من در تمام عُمرم چنین مَکری به ذهنم خطور نکرده است و این کار را جز از تو فاحشه از کسی ندیده ام .

تخمِ نادر در فَضیحت کاشتی / در جهان تو مُضحَفی نگذاشتی

ای عجوزۀ پلید ، در رسوایی و قباحت ، بذرِ منحصر به فردی کاشتی . یعنی بِدعتِ ایمان سوزی باب کردی . و در جهان قرآنی نمانده است مگر آنکه آن را پاره پاره کرده ای و تذهیب های آن را به صورت چسبانده ای . [ ای ریاکار همۀ ارزش های معنوی را افزار هواهای نفسانی خود کرده ای . ]

صد بلیسی تو ، خَمیس اندر خَمیس / ترکِ من گوی ، ای عَجوزۀ دَردَبیس

ای پیرزنِ گنده ، دست از سرم بردار که تو خود به تنهایی به اندازۀ صد شیطان و لشکریانِ انبوه او مکر و خدعه می دانی . [ خَمیس = لشکر و قشون / دَردَبیس = گنده پیر ، سختی و بلا ، مُهرۀ افسون ]

چند دزدی عَشر از علمِ کتاب / تا شود رویت مُلَوَّن همچو سیب ؟

آخر چقدر می خواهی زینت علوم کتب آسمانی را بدزدی و چهرۀ خود را مانند سیب بدان بیآرایی ؟

چند دزدی حرفِ مردانِ خدا / تا فروشی و ستانی مَرحَبا ؟

آخر چقدر سخنان رجال الهی را می دزدی تا با آن فضل فروشی کنی و از این و آن احسنت و آفرین بشنوی ؟

رنگِ بربسته تو را گُلگُون نکرد / شاخِ بربسته فَنِ عُرجون نکرد

رنگِ مصنوعی نتوانست صورتِ تو را سرخ و با نشاط کند . چنانکه مثلاََ شاخۀ مصنوعی نمی تواند جای شاخۀ درخت را بگیرد . [ عُرجون = شاخۀ درخت خرما از مقطعِ تنۀ درخت تا محلِ انشعاب برگهاست . در اینجا مطلقاََ به معنی شاخۀ طبیعی درخت است ]

عاقبت چون چادرِ مرگت رسد / از رُخَت این عَشرها اندر فتد

سرانجام که چادر مرگ یعنی کفن ، تو را فرو پوشد . جمیع زیورهای ساختگی و آرایه های بربسته از روی تو فرو خواهد افتاد . [ چادر مرگ = کنایه از کفن است و نیز اشاره است به چادر این پیرزن که در بیت 1273 همین بخش از آن سخن رفت . ]

چونکه آید خیزخیزانِ رَحیل / گم شود زآن پس فنونِ قال و قیل

همینکه مرگ ، بانگِ برخیز برخیز سردهد . در آن لحظه همۀ هنرها و فضایلِ ساختگی و علوم ناشی از قیل و قال محو و فانی شود . [ رَحیل = کوچیدن ، در اینجا کنایه از مرگ است ]

عالَمِ خاموشی آید پیش ، بیست / وایِ آنکه در درون اُنسیش نیست

صبر کن تا جهان سکوت پدید آید . وای به حال کسی که با آن جهان خو نگرفته است . [ بیست = مخفّفِ بِایست ، توقف کن ]

صیقلی کن یک دو روزی سینه را / دفترِ خودساز آن آیینه را

یکی دو روز سینۀ خود را از زنگار حِرص و شهوت جَلا بده و آینۀ دل را دفتر و کتاب خود کن . [ در بیت 159 دفتر دوم مولانا می فرماید :

دفتر صوفی سواد و حرف نیست / جز دلِ اِسپیدِ همچون برف نیست ]

که ز سایۀ یوسفِ صاحب قِران / شد زلیخایِ عجوز از سَر جوان

زیرا که زلیخای پیر از سایۀ عنایت و دعای یوسف نیکبخت دوباره جوان شد . ( صاحب قِران = در اصطلاحِ نجومی به اجتماعِ زُحَل و مشتری گفته می شود ( مفاتیح العلوم ، ص 219 ) و به کسی که ولادتش در این وقت باشد صاحبقران گویند . صاحبقران یعنی پادشاه پیروز و مظفر که لقب امیر تیمور بوده است . در این بیت به معنی نیکبخت آمده است . ) [ در کتب قصص آمده است که وقتی زلیخا به گناه خود اعتراف کرد . عزیز مصر (شوهر زلیخا) او را طلاق داد و زآن پس بزرگان مصر به خواستگاری او رفتند ولی نپذیرفت و همچنان بر عشق یوسف باقی ماند . او به مدّت هیجده سال بر فراق یوسف می گریست تا آنکه دو چشمش کور شد و پشتش خمیده و موهایش سفید گشت و پیری و ضعف او را چنان فرو گرفت که همۀ دوستان و خویشان از او دور شدند . روزی یوسف به شکار می رفت که با گوژپشتی کلانسال روبرو شد . و چون سخنانی میان آن دو مبادله شد . یوسف وی را شناخت و به او گفت اینک چه می خواهی ؟ گفت هنوز عشق تو در دل دارم و کاش چشمانم بینا می بود و می توانستم روی تو را ببینم . یوسف دست به دعا برداشت که هم چشمان او بینا شود و هم جوانی اش بدو بازگردد و چنین شد و آن دو به وصال یکدیگر رسیدند ( قصص الانبیا (ابن خلف نیشابوری) ، ص 145 تا 147 ) . این بیت اشاره بدین حکایت دارد . ]

می شود مُبدَل به خورشیدِ تَموز / آن مِزاجِ بارِدِ بَردُالعَجوز

مزاجِ بسیار سردِ آدمیانِ عاری از معنا بر اثر خورشید گرمِ عشق الهی دگرگون می شود . ( تَموز = ماه اوّل تابستان ، گرمای سخت / بارِد = سرد / بَردُالعَجوز = به معنی سرمای پیرزن است که هفت روز است و اولین روز آن مطابق 25 یا 26 اسفند است و آخرین روز آن دوم فروردین ) [ «خورشید تموز» در اینجا کنایه از عشق خداوند است . مراد از «مزاج بارد بردالعجوز» مزاج سرد و بی روح آدمیان دنیا طلب است . ]

منظور بیت : اگر گرمای مُحبّة الله بر قلب پژمرده و فسردۀ ابنای دنیا اصابت کند . آنان را متحوّل سازد .

می شود مُبدَل به سوزِ مریمی / شاخ لب خشکی به نخلی خُرَّمی

به سبب سوزِ دل حضرت مریم (ع) شاخه ای خشک به نخلی تر و تازه مبدّل می شود . ( مُبدَل = دگرگون شده ، بَدَل یافته ) [ اشاره است به آیه 25 سورۀ مریم « و (ای مریم) تنۀ خُرمابُن را به سویِ خود جنبان تا رطبی تازه بر اتو فرو بارد » ]

ای عجوزه چند کوشی با قضا ؟ / نقد جو اکنون ، رها کُن مامَضا

ای پیرزن با قضا و قَدَر تا کی می خواهی ستیزه کنی ؟ اینک به دنبال نقد باش و گذشته را رها کن . [ مامضی = آنچه گذشت ، گذشته ]

چون رُخت را نیست در خوبی امید / خواه گُلگُونه نِه و ، خواهی مِداد

چون امیدی به زیبا شدن چهرۀ تو نیست . خواه روی آن سُرخاب بمال و خواه مرکب . زیرا فرقی نمی کند . [ برای تناسب قافیه «مِداد» را باید بصورت مُمال یعنی «مِدید» خواند . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر حکایت بعد