راست گفتن ابلیس ضمیر خود را به معاویه | شرح و تفسیر

از بُنِ دندان بگفتش بهرِ آن / کردمت بیدار ، می دان ای فلان

ابلیس از ته دل و خلوص و راستی گفت : ای فلانی ، من تو را برای این بیدار کردم که : ( بن دندان = از صمیم دل ) [ ادامه معنا در ابیات بعدی ]

تا رسی اندر جماعت در نماز / از پیِ پیغمبرِ دولت فراز

تا بروی و به نمازِ جماعت برسی و پشتِ سرِ پیامبر عالی مقام قرار گیری . [ دولت قرار = بلند اقبال ، عالی مقام ، بلند کنندۀ بخت و اقبال ]

گر نماز از وقت رفتی مر تو را / این جهان تاریک گشتی بی ضیا

زیرا اگر وقتِ نماز سپری می شد . این دنیا در نظرت تیره و بی فروغ می شد .

از غَبین و درد رفتی اشک ها / از دو چشمِ تو مثالِ مَشک ها

به سبب زیان و دردی که از فوتِ وقتِ نماز بر تو عارض می شد . از دو چشمت مانند مَشک ، اشک سرازیر می شد . [ غبین = زیان ]

ذوق دارد هر کسی در طاعتی / لاجَرم نشکیبد از وَی ساعتی

هر کسی از طاعت و عبادتی احساسِ لذّتی می کند . ناگزیر نمی تواند لحظه ای بر آن صبر کند .

آن غَبین و درد بودی صد نماز / کو نماز و ، کو فروغِ آن نیاز ؟

چنین احساس زیان و دردی معادل صد نماز است . نماز کجا و نور و فروغ آن احساس درد و نیاز کجا ؟ [ مولانا و بسیاری از اکابر صوفیان نماز را نزدیکترین راه به حضرت حق تعالی می دانند ولی اصالت نماز را به روح آن می دانند . چنانکه امام محمد غزالی گوید : مقصود از نماز ، راست داشتن دل است با حق تعالی و تازه کردن ذکرِ حق تعالی بر سبیل هیبت و تعظیم ( کیمیای سعادت ، ج 1 ، ص 165 ) و لاهیجی گوید : تا سالک از خودیِ خود به کلّی فانی نشود وصول حقیقی دست نمی دهد . ( شرح گلشن راز ، ص 252 ) .

تو خود را تا بکلّی در نبازی / نمازت کی شود هرگز نمازی ؟

ملا حسن کاشفی گوید : جانِ نماز ، حضور دل است و آن صورت ، بی ارتکابِ ریاضات و مجاهدات از قبیل محالات است ( لب لباب مثنوی ، ص 47 )

در عین حال حفظِ قالب و رسوم ظاهری نماز را مورد تأکید قرار داده اند . چنانکه عزالدین محمود کاشانی گوید : در صورت صلوة ، سِرّ عبادت جمیع ملائکه درج است . چه بعضی از ملائکه آنند که پیوسته در رکوع باشند و بعضی پیوسته در سجود و بعضی در قیام و بعضی در قعود و بعضی در دعا و بعضی در استغفار و بعضی در تلاوت و بعضی در تسبیح و بعضی در تحمید و بعضی در صلوات بر نبی علیه الصلوة والسلام ، پس مصلّی بواسطۀ صلوة در سلکِ جمیع ملائکه منخرط گردد ( مصباح الهدایة ، ص 297 ) و سهروردی نیز گوید : … اینقدر باید دانست که قالب را از روح ناگزیر است . احوال را از اعمالِ صالحه گریز نیست و هر چه مرتبت و منزلت که اهلِ قرب یافتند به سبب ادامت صلوات و اقامت طاعات یافته اند ( عوارف المعارف ، ص 138 ) حضرت مولانا نیز بر لزوم حفظ قالب و رسوم ظاهری نماز تأکید دارد ( فیه ما فیه ، ص 11 و 142 ، توضیح در شرح ابیات 1766 و 1769 دفتر اوّل آمده است . اما در عین حال گوید حسذت بر فوت نماز و هر طاعت و عبادتی ، نزد خدا محبوب تر است از عبادتی که با آداب مربوط ادا شود ولی با نوعی خودبینی و عُجب همراه باشد .