در معنی اَرِنَا الاَشیاءَ کماهِیَ و معنی لَو کُشِفَ الغِطاءُ | شرح و تفسیر

صبح کاذِب آید و نفریبدش / صبحِ کاذِب عالَم و نیک و بَدش

صبح کاذب می آید ولی او را نمی تواند فریب دهد . صبح کاذب عبارت است از جهان آمیخته به خوبی و بدی . [ صبح کاذب = صبح دروغین ، صبح اوّل ، دُمِ گرگ ، سپیده ای است که در پیِ سَحَر در ناحیه مشرق نمایان می شود و از آنرو که این سپیدی ، دراز و باریک و سربالاست به «دُمِ گرگ» تشبیه شده است . زمان این صبح بسیار کوتاه است . در این بیت و دو بیت بعدی منظور این دنیای فریبنده و غلط انداز است . زیرا این دنیا مانند صبح کاذب فریبنده و سریع الزوال است . قبلاََ نیز در دفتر چهارم مرشدان دروغین به صبح کاذب تشبیه شده اند که در این بخش نیز از بیت 1978 مجدداََ «صبح کاذب» را در مورد مرشدان دروغین بکار گرفته است . ]

اهلِ دنیا عقلِ ناقص داشتند / تا که صبحِ صادقش پنداشتند

دنیا طلبان چون عقلِ ناقصی دارند . دنیا را همچون صبح صادق پندارند . یعنی دنیا را سرای حقیقی و پایدار گمان دارند در حالی که چنین نیست .

صبحِ کاذِب ، کاروان ها را زده ست / که به بویِ روز بیرون آمده ست

صبح کاذب ، کاروان ها را گمراه کرده است . زیرا به گمانِ آنکه صبحِ حقیقی فرا رسیده بیرون آمده اند .

صبحِ کاذِب خلق را رهبر مباد / کو دهد بس کاروان ها را به باد

الهی که صبح کاذب پیشوای مردم نشود . زیرا کاروانیانِ بسیاری را به باد فنا می دهد . [ کو = مخففِ که او ]

ای شده تو صبحِ کاذِب را رهین / صبحِ صادق را تو کاذِب هم مَبین

ای کسی که اسیرِ صبحِ کاذبی مبادا صبح صادق را کاذب پنداری . [ رهین = مرهون ، گرو ، گرو نهاده شده ، در اینجا به معنی اسیر و مقیّد ]

گر نداری از نفاق و بَد امان / از چه داری بر برادر ظن همان ؟

اگر تو از نفاق و بدی در امان نیستی . چرا نسبت به برادر خود همان گمانِ بد را داری ؟

بد گمان باشد همیشه زشت کار / نامۀ خود خوانَد اندر حقِ یار

آدم تباهکار همیشه نسبت به دیگران بَد گُمان است . و نامۀ خود را در بارۀ رفیق خود نیز می خواند . یعنی آن اعمال و نیّات پلیدی که در صحیفۀ وجودش نگاشته شده همان را به دوستان و همنوعانش اِسناد می دهد .

آن خَسان که در کژی ها مانده اند / انبیا را ساحر و کژ خوانده اند

آن فرومایگانی که در کژرَوی ها فرومانده اند . پیامبران را جادوگر و منحرف نامیده اند . [ خَسان = جمع خَس به معنی فرومایگان ]

و آن امیرانِ خَسیسِ قلب ساز / این گُمان بُردند بر حجرۀ اَیاز

و آن امیرانِ فرومایه متقلّب ، یعنی امیرانِ سلطان محمود که اَیاز را به انباشتنِ زر و سیم متهم کرده بودند در بارۀ اتاقِ اَیاز چنین گُمانِ کژی داشتند . [ خَسیس = پست و فرومایه / قلب ساز = دغل کار ، متقلّب ، آنکه سکۀ تقلّبی می سازد ]

کو دفینه دارد و گنج اندر آن / ز آینۀ خود منگر اندر دیگران

به شاه می گفتند که اَیاز گنجینه ای پوشیده و خزانه ای در آن اتاق دارد . دیگران را از آینۀ خود نگاه مکن . [ دفینه = گنجینه ، گنجی که در جایی مدفون شده باشد ]

شاه می دانست خود پاکیِّ او / بهرِ ایشان کرد او آن جُست و جُو

سلطان محمود از پاکی و وارستگی اَیاز آگاه بود . ولی آن جستجوها را برای تأدیبِ بَدگُمانان ترتیب داد .

کِای امیر آن حُجره را بگشای در / نیم شب که باشد او ز آن بی خبر

سلطان محمود به آن امیران گفت : نیمه شب که اَیاز خبر ندارد بروید و درِ آن اتاق را باز کنید .

تا پدید آید سِگالش هایِ او / بعد از آن بر ماست مالش هایِ او

تا نیّات و اندیشه های او آشکار شود و زان پس گوشمالی دادن او بر عهدۀ ماست . [ سِگالش = اندیشیدن ، اندیشه / مالش = مالیدن ، مشت هال ، در اینجا گوشمالی و تنبیه ]

مر شما را دادم آن زرّ و گُهر / من از آن زرها نخواهم جز خبر

آن طلاها و جواهرات را به شما بخشیدم . زیرا من از آن طلاها چیزی نمی خواهم مگر خبری که در بارۀ آن به من می رسانید .

این همی گفت و ، دلِ او می طپید / از برایِ آن اَیازِ بی ندید

سلطان محمود این سخنان را گفت ولی دلش برای آن اَیازِ بی مانند در تب و تاب بود . یعنی می ترسید که مبادا حرف های او به گوشِ اَیاز برسد و او برنجد . [ ندید = همتا و نظیر ]

که منم کین بر زبانم می رود / این جفا ، گر بشنود او چون شود ؟

زیرا این منم که چنین حرف هایی در بارۀ او می زنم . اگر او این سخنان جفاکارانه را بشنود چه حالی پیدا می کند .

باز می گوید به حقِّ دینِ او / که از این افزون بُوَد تمکینِ او

سلطان محمود باز برای دلداری دادن به خودش می گفت :به حقانیّتِ دینِ او قسم که اطاعت اَیاز از این فراتر است . [ تمکین = اطاعت ، فرمانبرداری ]

که به قَذفِ زشتِ من طَیره شود / وز غرض وز سرِّ من غافل بُوَد

که از اتّهامِ ناروای من دل آزرده شود و از غرض و نیّت من بی خبر باشد . [ قَذف = در لغت به معنی سنگ انداختن و کسی را به زنا متهم کردن است / طَیره = آزردگی ، دلتنگی ، شرمساری ]

مبتلی ، چون دید تأویلاتِ رنج / بُرد بیند ، کی شود او ماتِ رنج ؟

کسی که دچارِ ابتلایی می شود اگر به باطنِ رنج پی ببرد . رنج را توفیق می بیند . چنین کسی کی ممکن است مقهور رنج شود ؟ [ تأویلات رنج = یعنی هر گاه بندۀ مقرّبِ درگاه حق دچارِ بلایی شود آن بلا را عین وَلاء بیند ]

صاحبِ تأویل ، اَیازِ صابر است / کو به بحرِ عاقبت ها ناظر است

صاحب تأویل ، اَیاز شکیباست . یعنی در این حکایت کسی که رنج ها را تأویل می کند و مقهورِ پوستۀ ظاهری رنج نمی شود و به باطن آن راه می یابد و می بیند که در دلِ این رنج عشق و محبت نهفته شده است . بندۀ مقرّب حضرت حق است که اَیازوار به هر بلا مرحبا می گوید . زیرا او به عواقبِ امور بیناست .

همچو یوسف ، خوابِ این زندانیان / هست تعبیرش به پیشِ او عیان

درست مانند حضرت یوسف (ع) که تعبیر خوابِ زندانیان بر او معلوم بود .

خوابِ خود را چون نداند مردِ خیر ؟ / کو بُوَد واقف ز سِرِّ خوابِ غیر

آدم صالح که از اسرار رویای خود واقف است . چگونه ممکن است تعبیر خواب دیگران را نداند ؟

گر زنم صد تیر او را ز امتحان / کم نگردد وُصلتِ آن مهربان

فرضاََ اگر از روی امتحان صد شمشیر به ایاز بزنم از پیوستگی آن مهربان به من چیزی کاسته نشود . [ مولی علی (ع) می فرماید « اگر با شمشیر بر بینیِ مؤمن زنم که با من دشمن شود هرگز دشمنی نخواهد کرد ( نهج البلاغۀ فیض الاسلام ، حکمت شمارۀ 42 ) ]

دانَد او کآن تیغ بر خود می زنم / من ویَم اندر حقیقت ، او منم

زیرا ایاز می داند که آن شمشیر را بر خود می زنم . چون در حقیقت من او هستم و او ، من . [ ابیات اخیر اگر چه از زبان سلطان محمود است ولی در واقع از قول جضرت حق است در بارۀ عشّاقِ خود . ]

منظور بیت : عاشق صادق اگر هزاران بلا بیند ذرّه ای از عشقش به حق کاسته نشود . بلکه افزون گردد . بخش بعدی در بیان اتحاد عاشق و معشوق است .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد