در تفسیر قول رسول الله ماماتَ مَن ماتَ اِلّا و تَمَنّی | شرح و تفسیر

نَبوَد او را حسرتِ نُقلان و موت / لیک باشد حسرتِ تقصیر و فوت

او بر انتقال از این دنیا و فرا رسیدن مرگ حسرت نمی خورد . بلکه از این امر حسرت می خورد که در دنیا نسبت به انجام طاعات و عبادات کوتاهی کرده و فرصت ها را از دست داده است . ( نُقلان = جا به جا شدن ، انتقال یافتن ) [ اشاره است به آیه 56 سورۀ زُمَر « تا اینکه مبادا کسی ( در روزِ قیامت ) بگوید : افسوس که در اطاعت از فرمانِ خدا کوتاهی کردم و از سُخره گران بودم » ]

هر که میرد خود تمنّی باشدش / که بُدی زین پیش نقلِ مقصدش

هر کس بمیرد آرزو می کند که ای کاش پیش از این می مُرد و به سرای اصلی می شتافت .

گر بَوَد بَد ، تا بَدی کمتر بُدی / ور تقی ، تا خانه زوتر آمدی

اگر آن مُرده آدمِ بَدی باشد مرگ را آرزو می کند تا بدی هایش کمتر می شد . و اگر آدمِ پرهیزگاری باشد مرگ را آرزو می کند تا زودتر به خانۀ جاودانه اش می رسید .

گوید آن بَد ، بی خبر می بوده ام / دَم به دَم من پرده می افزوده ام

آن شخص بَدکار پس از مرگ با خود می گوید : من در دنیا از حقیقتِ حیاتِ طیّبه هیچ خبری نداشتم . بلکه لحظه به لحظه بر حجاب های جهل و غفلتم می افزودم .

گر ازین زوتر مرا مَعبَر بُدی / این حجاب و پرده ام کمتر بُدی

اگر من زودتر می توانستم از این دنیا منتقل شوم . قهراََ حجاب ها و پرده های جهل و غفلتم کمتر می شد . [ مَعبَر = عبور ، گذرگاه ]

از حریصی کم دران رویِ قُنوع / وز تکبّر کم دران چهرۀ خُشوع

از روی حرص زدن ، چهرۀ قناعت پاره مکن و به سببِ تکبّر چهرۀ خشوعِ قلبی مدران . [ قنوع = قناعت کردن ، تکدّی / کم دران = در اینجا به معنی کمتر دران نیست . بلکه مطلقاََ به معنی مدران و پاره مکن است ]

همچنین از بُخل کم دَر رُویِ جود / وز بلیسی جهرۀ خوبِ سُجود

همچنین به سببِ بُخل ، چهرۀ سخاوت را پاره مکن . و از روی شیطان صفتی ، چهرۀ زیبای طاعت و عبادت را مجروح مکن .

بر مَکن آن پَرِّ خُلد آرای را / بر مَکن آن پَرِّ رَه پیمای را

آن پَرهایی را که آرایندۀ بهشت است مَکن . و آن پَر و بالی را که راه را می پیمادید مَکن . [ ای سالک تو نیز با گرفتار آمدن به صفاتِ مذموم ، اعمالِ حسنه ات را تباه مکن . زیرا کردار و رفتار پسندیدۀ تو همچون پَر و بالِ زیبای طاوس است که بهشت برین را می آراید . ]

چون شنید این پند در وی بنگریست / بعد از آن در نوحه آمد ، می گریست

مولانا تا اینجا سخنان حکمت آموزی را از زبان آن حکیم نقل کرد . اینک از طاوس می گوید : همینکه آن طاوس پندهای حکیم را شنید . ابتدا در صورتِ حکیم نگاه کرد و سپس به ناله و فغان آمد و شرع کرد به گریه کردن .

نوحه و گریۀ درازِ دردمند / هر که آنجا بود ، بر گریه ش فکند

ناله و گریۀ طاوس چنان سوزناک و دردمندانه بود که همۀ حضّار را در آنجا به گریه واداشت .

و آنکه می پُرسید : پَر کندن ز چیست ؟ / بی جوابی شد پشیمان ، می گریست

و حتّی آن حکیمی که از طاوس می پرسید : چرا پَرهای خود را می کنی . بی آنکه جوابی بشنود . پشیمان شد و به گریه افتاد .

کز فضولی ، من چرا پرسیدمش ؟ / او ز غم پُر بود ، شورانیدمش

حکیم خود را سرزنش کرد و گفت : چرا اصلاََ این سؤال را از او کردم ؟ من او را که پُر از غم و اندوه بود با این سؤال ، آشوب زده و پریشان حال کردم . [ خداوند متعال در آیه 101 سورۀ مائده ، مؤمنان را از سؤال کردن های نابجا پرهیز داده است . ]

می چکید از چشمِ تَر بر خاک ، آب / اندر آن هر قطره ، مُدرَج صد جواب

از چشمِ اشک آلود آن طاوس ، آب بر زمین می چکید . و در هر قطرۀ اشکِ او صد نوع جواب نهفته بود . [ مُدرَج = ضمیمه شده در چیز دیگر ]

گریۀ با صدق بر جان ها زند / تا که چرخ و عرش را گریان کند

گریۀ صادقانه جان ها را تحتِ تأثیر قرار می دهد . بطوری که حتّی آسمان و عرش را نیز می گریاند . [ زیرا اشک اگر از انفعالِ حقیقی دل جاری گردد قابلِ احترام و توجّه است . به شرط آنکه با معرفت توأم باشد . ]

عقل و دل ها بی گُمانی عرشی اند / در حجاب از نورِ عرشی می زیند

بدون شک عقول و دل ها به عالَمِ بالا تعلّق دارند . و در حجابِ جسم مستورند و با نورِ آن عالَم زندگی می کنند . [ با آنکه عقل و دل به عالَمِ بالا تعلّق دارند . ولی در این دنیا از نورِ معنوی و آسمانی پوشیده و در حجاب اند . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد