در بیان دعوت کردن آن مسلمان مُغ را | شرح و تفسیر

گفت : اگر خواهد خدا ، مؤمن شوم / ور فزاید فضل ، هم مُوقِن شوم

مُغ گفت : اگر خدا بخواهد ایمان می آورم و اگر خداوند فضل و احسان خود را افزون تر کند به مرتبۀ یقین نیز خواهم رسید . [ مُوقِن = کسی که به مرتبۀ یقین رسیده است ]

گفت : می خواهد خدا ایمانِ تو / تا رهد از دستِ دوزخ جانِ تو

مسلمان گفت : خداوند می خواهد که تو ایمان بیاوری تا جانِ خود را از دست دوزخ نجات دهی .

لیک نَفسِ نحس و آن شیطانِ زشت / می کشندت سویِ کُفران و کِنِشت

اما نَفسِ امّاره ناخجسته و شیطان بدکار تو را به سوی کفر و بت خانه می کشند . [ کُنشت = بت خانه ، معبد کفّار ، معبد یهودیان ، آتشکده ]

گفت : ای مُنصِف چو ایشان غالب اند / یارِ او باشم که باشد زورمند

مُغ گفت : ای مرد با انصاف ، آنان یعنی شیطان و نَفسِ امّاره چو بر من غلبه دارند من نیز یار کسی می شوم که قدرتمند باشد . [ آن جبری (مُغ) از اینجا به بعد سخنانی را بر سبیلِ طنز و تعریض به طرف مقابل خود می گوید . ]

یارِ آن تانَم بُدن کو غالب است / آن طرف اُفتم ، که غالب جاذب است

من می توانم یار کسی شوم که غلبه با اوست . به جانبی می گرایم که غلبه کننده مرا بدان سو می کشد . [ تانم = می توانم ]

چون خدا می خواست از من صدقِ زَفت / خواستِ او چه سود چون پیشش نَرفت ؟

گر چه خداوند از من صداقتی تمام و کمال در ایمان می خواست . ولی خواست او چه فایده ای دارد در حالی که پیش نمی رود ؟ [ همانطور که گفته شد آن جبری این سخنان را بر سبیل طنز و تعریض گفته و اِلّا اعتقادش این نیست که نَعُوذُ بِالله ، ارادۀ الهی در مقابل خواستۀ شیطان و نَفسِ امّاره مقهور است . ]

نَفس و شیطان خواستِ خود را پیش بُرد / وآن عنایت قهر گشت و خُرد و مُرد

اما نَفسِ امّاره و شیطان اراده و خواست خود را پیش بردند و عنایت الهی در هدایت من محو و بی اثر شد . ( خُرد و مُرد = چیزهای خُرد و ریز ) [ ابیات اخیر از قول اهلِ جبر است . البته مولانا جبر را منفی و مطرود می شمرد و آن را ناشی از کاهلی و دون همتی . ابیات ذیل مَثَل هایی است که از قول آن جبری در اثبات جبر گفته شده است . ]

تو یکی قصر و سرایی ساختی / اندر او صد نقشِ خوش افراختی

برای مثال ، فرض کن تو کاخ یا خانه ای بسازی و آن بنا را با نقش و نگار فراوان بیارایی .

خواستی مسجد بود آن ، جایِ خیر / دیگری آمد مر آن را ساخت دَیر

می خواهی که آن بنای زیبا مسجد شود . ولی دیگری می آید و آنجا را به صومعه مبدّل می کند .

یا تو بافیدی یکی کرباس ، تا / خوش بسازی بهرِ پوشیدن قبا

مثال دیگر ، یا فرض کن تو آمدی و کرباسی بافتی تا برای پوشیدن از آن قبایی خوش قواره بدوزی . [ قَبا = جامه ای است متداول و معروف که عرب و عجم می پوشند . قسمت جلو آن باز است و پس از پوشیدن ، دو طرف را با دگمه به هم وصل می کنند . ]

تو قبا می خواستی ، خصم از نبرد / رَغمِ تو ، کرباس را شلوار کرد

تو با اینکه قبا می خواهی ولی دشمنت از روی لجاجت و بر خلافِ میلِ تو از آن کرباس شلوار می دوزد .

چارۀ کرباس چِه بوَد جانِ من / جز زبونِ رأیِ آن غالب شدن ؟

عزیز من کرباس بجز تسلیم شدن در مقابل خواستِ آن دشمنِ غالب چه چاره ای دارد ؟ مسلماََ هیچ چاره ای ندارد .

او زبون شد جُرمِ این کرباس چیست ؟ / آنکه او مغلوبِ غالب نیست ، کیست ؟

حال که صاحب کرباس مغلوب شده . گناه کرباس چیست ؟ کیست که در برابرِ غالب ، مغلوب نشود ؟ یعنی در این جهان همیشه آنکه قدرتمندتر است غالب می آید .

چون کسی بی خواستِ او بر وَی براند / خاربُن در مِلک و خانۀ او نشاند

مثال دیگر ، اگر کسی بر خلاف خواست صاحبخانه ، ( که دوست دارد گُل و ریحان بکارد ) در مِلک و خانۀ او بوتۀ خار بکارد . ( خاربُن = بوتۀ خار ) [ ادامه معنا در بیت بعد ]

صاحبِ خانه بدین خواری بُوَد / که چنین بر وی خَلاقت می رود

صاحبخانه با این کار خوار می شود . زیرا با توهین و تجاوز ، دچار پژمردگی و افسردگی می شود . [ خَلاقت = کهنگی ، کهنه شدن ، در اینجا به معنی پژمردگی و پریشانی ]

هم خَلَق گردم من ار تازه و نُوَم / چونکه یارِ او چنین خواری شوم

اگر یار و همراه چنین صاحبخانۀ خوار و ذلیلی شوم من نیز پژمرده و افسره خواهم شد . ( خَلَق = فرسوده ، مندرس ، مندرس شدن ) [ بهتر است که موافق شخصِ غالب باشم . ]

چونکه خواهِ نَفس آمد مُستَعان / تَسخُر آمد اَیشَ شاءَ اللهُ کان

وقتی که خواهشِ نَفس برآورده شود . پس این سخن که « هر چه خدا خواهد همان می شود » کلام مسخره ای است . [ خواهِ نَفس = خواسته و خواهش نَفس / تَسخُر = مسخره کردن ، در اینجا به معنی مسخره / اَیشَ = هر چیز ]

من اگر ننگِ مُغان یا کافرم / آن نی ام که بر خدا این ظن بَرَم

اگر من مایۀ ننگ مُغان ( در اینجا جبریان ) و کافران هم باشم . کسی نیستم که در موردِ خدا چنین گُمانی داشته باشم .

که کسی ناخواهِ او و رَغمِ او / گردد اندر مُلکتِ او حکم جُو

که بگویم : کسی بدون خواستۀ خدا و برخلافِ مشیّت او می تواند در قلمرو او حکم براند . [ من چنین گمان بد را در مورد خدا ندارم . ]

مُلکتِ او را فرو گیرد چنین / که نیارَد دَم زدن دَم آفرین

نیز این حرف را نمی زنم که کسی بیاید و قلمرو خداوند را اِشغال کند . بطوریکه آن خداوندی که نَفَس را آفریده جرأت نَفَس کشیدن نداشته باشد . [ همانطور که ملاحظه می شود آن جبری با طنزی نیش دار مشرب اهلِ اختیار را نقد می کند . ]

دفعِ او می خواهد و می بایدش / دیو هر دَم غُصّه می افزایدش

خداوند می خواهد غلبۀ دشمنِ خود (شیطان) را دفع کند و باید هم این کار را بکند زیرا شیطان هر لحظه بر اندوه او می افزاید .

بندۀ این دیو می باید شدن / چونکه غالب اوست در هر انجمن

باید غلام و بندۀ این شیطان شد زیرا در هر مجمع و انجمنی او غالب است . [ جبری با این سخنان می خواهد خود را از زیر بار مسئولیت برهاند . ]

تا مبادا کین کشد شیطان ز من / پس چه دستم گیرد آن جا ذُوالمِنَن

باید غلام شیطان شوم . مبادا از من انتقام بگیرد . در آن صورت خداوندِ صاحب نعمت چگونه دستم را می گیرد ؟ [ ذَوالمِنَن = صاحب نعمت ها ]

آنکه او خواهد ، مرادِ او شود / از که کارِ من دگر نیکو شود ؟

حال که شیطان هر چه می خواهد همان می شود . پس کار و بارِ من چگونه سامان می گیرد ؟ [ سخنان جبری هنوز پایان نیافته زیرا مولانا بخش بعد را نیز در تبیین مشرب جبر آورده و مثال هایی می زند . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد