در آمدن آن عاشق لاابالی در بخارا و تحذیر کردن دوستان | شرح و تفسیر

همچو آن مستی که پَرّد بر اَثیر / مَه کنارش گیرد و گوید که گیر

حالِ آن عاشق مانند آدمِ مستی بود که بر اثرِ تأثیرِ شراب ، خیال می کند که در اوجِ آسمان ها به پرواز درآمده و ماه را در آغوش گرفته و به ماه می گوید : تو هم مرا بغل کن .

هر که دیدش در بخارا ، گفت : خیز / پیش از این پیدا شدن ، منشین ، گریز

هر کس که آن عاشق را در شهرِ بخارا دید گفت : ای عاشق بلند شو و پیش از آنکه تو را ببیند ، معطّل نشو و فرار کن .

که تو را می جوید آن شه خشمگین / تا کشَد از جانِ تو دَه ساله کین

زیرا که آن شاهِ غضبناک در به در به دنبالِ توست تا انتقامِ دَه سالۀ خود را از جانِ تو بگیرد .

الله الله در مَیآ در خونِ خویش / تکیه کم کُن بر دَم و افسونِ خویش

تو را به خدا ، تو را به خدا قَسَم ، با پایِ خودت به قتلگاه وارد مشو و کمتر به تدبیر و افسونِ خود اعتماد کن .

شِحنۀ صدرِ جهان بودیّ و راد / مُعتَمَد بودی ، مهندس ، اوستاد

تو قبلاََ داروغۀ صدرِ جهان و یک بزرگمرد به حساب می آمدی . و شخصی موردِ اعتماد و مهندس و استاد بودی .

غَدر کردی ، وز جزا بگریختی / رَسته بودی ، باز جون آویختی ؟

تو پیش از این خیانت کردی و از مجازات گریختی . تو که نجات یافته بودی ، چرا دوباره داری خود را گرفتار می کنی ؟

از بلا بگریختی با صد حِیَل / ابلهی آوردت اینجا یا اَجَل ؟

تو که با صد نوع حیله از چنگالِ مجازات گریخته بودی ، بگو ببینم : آیا حماقت ، تو را به اینجا آورد یا اَجَل ؟ [ حِیَل = جمع حیله ]

ای که عقلت بر عُطارِد دَق کند / عقل و عاقل را قضا احمق کند

ای کسی که عقلِ تو سیّاره عُطارِد را می نکوهد ، بدان که قضای الهی ، عقل و عاقل را چنان از تدبیر و تفکّر بازمی دارد که همان آدمِ عاقل به یک آدمِ احمق تبدیل می شود . [ عُطارِد ، را خدای دبیری و کتابت دانسته اند و در اینجا کنایه از کاملانِ فضل و بزرگانِ معرفت است ، شرح بیت 1598 دفتر دوم / دَق کردن = نکوهیدن ، ملامت کردن ]

منظور بیت : ای انسانی که به قدرتِ فکر و قوتِ تدبیرِ خود مغروری و حتی کاملانِ معرفت را نیز حقیر می شمری . بپرهیز از لاقیدن بر عقل و اندشۀ خود .

نحس ، خرگوشی که باشد شیرجو / زیرکی و عقل و چالاکیت کو ؟

سیه روز و منحوس است آن خرگوشِ حقیری که در صدد شکار شیر برآید . یعنی آن آدمی که گستاخی می کند و در برابرِ قضا و قَدَر می ایستد و آن را هیچ می گیرد واقعاََ آدمِ بدبختی است . ای حقیرِ زبون آن ذکاوت و تدبیر و هوشمندی تو کجاست که در برابرِ شیرِ قضای الهی مقابله کند ؟

هست صد چندین فسون هایِ قضا / گفت : اِذا جاءَ القَضا ضاقَ الفَضا

قضای الهی ، صدها نوع از این افسون ها دارد یعنی هر اندازه که تو اهلِ تدبیر و حیله باشی ، قضای الهی صد برابرِ تو تدبیر و مکر دارد . پس تو مغلوبِ آن هستی ، زیرا در حدیثی آمده است که : هرگاه قضا سر برسد ، فضا بر آدمی تنگ می شود . ( احادیث مثنوی ، ص 74 )

صد رَه و مَخلَص بُوَد از چَپّ و راست / از قضا بسته شود ، کو اژدهاست

برای نجات یافتن در چپ و راست و اطرافِ آدمی ، صد نوع راهِ نجات پیدا می شود امّا وقتی که قضای قاهر برسد تمام این راهها به روی انسان بسته می شود زیرا که قضا اژدهایی است که هیچکس از چنگال او امکان گریز ندارد . [ رجوع شود به حکایت نگریستن عزرائیل بر مردی در دفتر اوّل . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد