درخواستن آن مرد از موسی تعلیم زبان بهایم | شرح و تفسیر

تا بُوَد کز بانگِ حیوانات و دَد / عبرتی حاصل کنم در دینِ خَود

تا از صدای حیوانات و درندگان برای دین و ایمانم پندهایی بگیرم .

چون زبان هایِ بنی آدم همه / در پی آب ست و نان و دَمدَمه

زیرا زبان های آدمیزادگان جملگی در راهِ کسبِ آب و نان و فریب دیگران است . ( دَمدَمه = فریب ، افسون ) [ کلام انسان ها چون آلوده به اغراضِ شخصی و منافعِ مادّی است . هر چند هم که آراسته و زیبا باشد در قلبِ آدمی تأثیر نمی گذارد . ]

بوک ، حیوانات را دَردی دگر / باشد ، از تدبیر هنگامِ گذر

شاید که حیوانات به هنگامِ مرگ و کوچیدن از این دنیا ، دردی دیگر داشته باشند و اگر انسان دردِ آنان را درک کند از آن عبرت می گیرد . ( بُوک = شاید ) [ یوسف بن احمد مولوی گوید : شاید حیوانات به هنگام ارتحال از این عالَم ، تدبیری داشته باشند و موجبِ کشفِ مسئله ای شوند ( المنهج القوی ، ج 3 ، ص 431 ) ]

گفت موسی : رَو گذر کُن زین هوس / کین خطر دارد بسی در پیش و پس

حضرت موسی (ع) به او گفت : برو و از این هوس دست بردار . زیرا این میل و هوس ، خطرات فراوانی در ظاهر و باطن دارد . [ یا خطرات فراوانی در گذشته و آینده و یا آغاز و انجام دارد ]

عبرت و بیداری از یزدان طلب / نه از کتاب و ، از مقال و حرف و لب

تو باید نصیحت و بیداردلی را از حق تعالی بخواهی . نه از نوشتار و گفتار و حرف و زبان .

گرم تر شد مرد ز آن منعش که کرد / گرم تر گردد همی از منع ، مرد

وقتی که حضرت موسی (ع) آن جوان را از چنین خواسته ای منع کرد ، حریص تر شد . زیرا آدمیزاد از هر چه منع شود ، بدان چیز حریص تر می گردد . [ مستفاد است از این خبر « همانا آدمی بر آنچه منع شود آز می ورزد » ( احادیث مثنوی ، ص 92 ) ]

گفت : ای موسی چو نورِ تو بتافت / هر چه چیزی بود ، چیزی از تو یافت

آن جوان گفت : ای موسی از وقتی که نورِ وجودِ تو بر جمیعِ موجودات تابیده و همه چیز را تحتِ تصرّف خود قرار داده ، هر چیزی که ارزشی یافته ، آن ارزش را از وجودِ تو به دست آورده است . [ این بیت ناظر است به مسئلۀ اتحاد ظاهر و مظهر که مورد اعتقادِ عرفا و از آن جمله موردِ قبول و تأکیدِ مولاناست . رجوع شود به شرح بیت 1737 و شرح بیت 3107 دفتر دوم ]

مر مرا محروم کردن زین مراد / لایقِ لطفت نباشد ای جواد

ای بخشنده ، مسلماََ محروم کردن من از رسیدن به خواسته ام شایسته لطفِ تو نیست .

این زمان ، قایم مقامِ حق تویی / یأس باشد گر مرا مانع شوی

در این عصر و دوران ، تویی جانشین حضرت حق تعالی ، و اگر مرا از خواسته ام محروم کنی ، مایۀ نومیدی من ( و دیگران نسبت به رحمت الهی ) می شود . [ در حالیکه خداوند در کلام کریم خود بارها بارها انسان ها را از نومیدی از رحمتش برحذر داشته است . از آن جمله در آیه 53 سورۀ زُمَر می فرماید : « ای بندگانم که بر خود ستم کرده اید از رحمتِ خداوند نومید مشوید که خداوند جملگی گناهان را بیامرزد . هموست آمرزگار مهربان » آیه 87 سورۀ یوسف نیز آدمیان را از یأس و نومیدی منع کرده است . ]

گفت موسی : یارب این مردِ سلیم / سُخره کرده ستش مگر دیوِ رجیم

حضرت موسی (ع) گفت : نکند این مردِ ساده لوح را شیطانِ ملعون ، فریب داده است . [ سلیم = ساده لوح ، ساده دل ]

گر بیاموزم ، زیان کارش بُوَد / ور نیاموزم ، دلش بَد می شود

اگر زبانِ حیوانات را به او یاد دهم به ضررش تمام می شود و اگر یاد ندهم دل چرکین می گردد .

گفت : ای موسی بیاموزش ، که ما / رد نکردیم از کرم هرگز دعا

حضرت حق تعالی گفت : ای موسی ، آن علم را به او بیاموز که ما به سببِ بخشندگی هرگز هیچ دعایی را رَد نمی کنیم . [ رجوع شود به شرح بیت 756 دفتر سوم که در بابِ دعا و اجابتِ دعا آمده است ]

گفت : یارب او پشیمانی خورد / دست خاید ، جامه ها را بر دَرَد

حضرت موسی (ع) عرضه داشت : پروردگارا ، اگر این خواستۀ او برآورده شود . باعثِ پشیمانی او می گردد و از شدت حسرت و ندامت دستِ خود را گاز می گیرد و لباس های خود را چاک می دهد . یعنی چون قابلیّتِ این علم را ندارد زیان خواهد دید و سپس از یاد گرفتن این علم پشیمان خواهد شد .

نیست قدرت ، هر کسی را سازوار / عجز ، بهتر مایۀ پرهیزگار

قدرت با مزاجِ هر کسی نمی سازد . یعنی هر کسی قابلیّتِ آن را ندارد که قدرتی به دست آورد ، بلکه ناتوانی بهترین دست مایۀ پرهیزگاران است .

فقر از این رُو فخر آمد جاودان / که به تقوی ماند دستِ نارسان

فقر از آنرو مایۀ سرافرازیِ همیشگی است که دست فقیران ناچار به تقوی اکتفا می کند . ( نارسان = در اینجا به معنی کسانی است که امکان ثروت و قدرت ندارند ) [ خوی طغیان و تهاجم در نفوسِ همۀ انسان ها سرشته شده است امّا از آن میان تنها شمارِ اندکی به صورتِ جبّارانِ خونخوار درآمده اند . این بدان جهت نیست که اکثرِ مردم با میل و اختیار جانبِ تقوی و بی آزاری را گزیده اند بلکه باید گفت که هنوز شرایطِ ظهور طغیان و تهاجم را نیافته اند . امّا به محضِ آنکه امکانی می یابند سر به طغیان می نهند و راهِ گردنکشی و قدرت مداری پیشه می کنند . گفته اند روزی بایزید بسطامی در بت خانه ای درآمد . دید که هر یکی بتی ساخته اند . بعضی از زر و بعضی از نقره و آن بت را در گردنِ خود بسته اند . بایزید در آنجا پیری دید که در گردنِ او بت نبود . گفت : ای پیرِ سالخورده ، چرا بت در گردن نداری ؟ گفت : ای بایزید ، اگر پولی می داشتم من نیز بتی می ساختم . بایزید گفت : از برکتِ بی پولی است که بت پرست نشده ای ( دقایق الحقایق ، ص 222 ) ]

ز آن غَنا و ، ز آن غِنی مردود شد / که ز قدرت ، صبرها بدرود شد

از آنرو ثروت و ثروتمند شدن در درگاهِ الهی مردود است که قدرت ، صبر و شکیبایی را در انسان از میان می برد . [ غَنا = مخفف غَناء به معنی ثروت و ثروتمند شدن و غِنی نیز به همان معنی است ]

آدمی را عجز و ، فقر آمد امان / از بلایِ نفسِ پُر حرص و غمان

ناتوانی و فقر ، انسان را از شرِ نَفسِ حریص و انواعِ اندوه ها ایمن می سازد .

آن غم آمد ز آرزوهایِ فُضول / که بدان خو کرده است آن صیدِ غول

اندوه زاییدۀ آرزوهای بیهوده است ، زیرا انسان که شکارِ غولِ نفس و شیطان است به آرزوهای بی اساس عادت کرده است .

آرزوی گِل بُوَد گِل خواره را / گُلشکر نگوارد آن بیچاره را

برای مثال ، آن کسی که به بیماری گِل خواری مبتلا شده است ، همۀ آرزویش اینست که گِل بخورد . این بیمار نمی تواند ، گُلشکر را هضم کند . [ گِل خواری = نوعی بیماری است که توضیح آن در شرح بیت 44 دفتر سوم آمده است . و در اینجا منظور کسی است که از نعمت های باطنی بی خبر و محروم است . «گِل» در اینجا کنایه از نعمت های مادّی است و «گُلشِکر» کنایه از نعمت های باطنی . ]

شرح و تفسیر بخش بعد