خَلَقنَاالاِنسانَ فی اَحسَنِ تَقویمِِ ثُمَّ رَدَدناهُ اَسفَلَ سافِلینَ | شرح و تفسیر

گفت : آوَه ، بعدِ هستی نیستی ؟ / گفت : جُرمت این که افزون زیستی

آدم وقتی عزلِ خود را از بهشت دید آهی کشید و گفت : دریغا ، آیا بعد از هستی نیستی است ؟ خداوند فرمود : گناهت اینست که زیاده از حد عُمر کرده ای . [ سنّتِ ما اینست که به هر کس عُمرِ طولانی دهیم به ضعف و عجزش درکشیم . پس آب و رنگِ زیبا رویان نیز در اثرِ طولِ زمان محو شود و زشتی و شکستگی جای آن را گیرد . همچنین می توانیم فاعلِ «گفت» را در مصراع اوّل ، انسان صاحب جمال بدانیم که از فقدان آب و تابِ ظاهری اش حسرت می خورد . ]

جبرئیلش می کشانَد مُو کشان / که : برو زین خُلد و از جَوقِ خَوشان

جبرئیل ( مهتر فرشتگان ) موی سرِ او را می گیرد و کشان کشان می برد و به او می گوید : از این بهشت جاودان و از جمعِ سرمستان بیرون رو . ( خُلد = بهشت برین / جَوقِ خوشان = گروه سرخوشان و شادمانان ) [ در اینجا می توان مرجع ضمیر «ش» در «جبرئیلش» را هم آدم (ع) و هم انسان زیبارو و صاحب جمال بدانیم . ]

گفت : بعد از عِزّ ، این اِذلال چیست ؟ / گفت : آن دادست و اینت داوری ست

انسان صاحب جمال به مهتر فرشتگان می گوید : پس از آن همه عزّت و احترام این تحقیر برای چیست ؟ چبرئیل جواب داد : آن عزّت و احترام ، لطف و بخششِ الهی است . و این تحقیر از عدلِ او . [ اِذلال = خوار کردن ، تحقیر نمودن ]

جبرئیلا سجده می کردی به جان / چون کنون میرانی ام تو از جِنان ؟

ای جبرئیل ( مهتر فرشتگان ) تو در آغازِ کار با اخلاص بر من سجده آوردی . اکنون چرا مرا از باغ های بهشت می رانی ؟ [ جِنان = جمع جنّت به معنی بهشت ]

حُلّه می پَرّد ز من در امتحان / همچو برگ از نخل در فصلِ خزان

در وقتِ امتحان و ابتلا جامه های بهشتی مانندِ برگِ درختان از تنم فرو می ریزد . ( حُلّه = لباس نو ) [ احتمالاََ مولانا در این بیت به آیه 27 سورۀ اعراف نظر داشته است . در آن آیه آمده است که ابلیس با اضلالِ خود جامۀ آدم و حوا را از تنشان بیرون آورد .در روایات نیز آمده است وقتی آن دو از شجرۀ ممنوعه خوردند . جامۀ پیکرشان فرو افتاد و آسیمه سر به چپ و راست می گریختند و نمی دانستند چه کنند . ]

منظور بیت : در خزانِ عُمر نیز حلّه های حُسن و جمال از انسان جدا گردد .

آن رُخی که تابِ او بُد ماه وار / شد به پیری همچو پشتِ سوسمار

آن چهره ای که مانندِ ماه می درخشید . بر اثرِ پیری مانندِ پشتِ سوسمار ، پُر چین و آژنگ شود . [ می توان افعالِ ماضی این بیت و ابیات بعد را به مضارع تأویل کنیم زیرا از امری حتمی الوقوع سخن رفته است . ]

و آن سَر و فرقِ گَشِ شَعشَع شده / وقتِ پیری ناخوش و اَصلَع شده

آن سر و موی زیبا و درخشانِ او به هنگامِ پیری زشت و طاس گردد . ( فَرق = فرقِ موی سر / گَش = خوب و زیبا / فَرقِ گَش = سر و موی زیبا / شَعشَع = تابنده ، تابناک / اَصلَع = داغ سر ، مردی که جلو سرش مو نداشته باشد ) [ جلوه و جمالِ دورۀ جوانی و خرمنِ خرّمِ مو بی رونق و تنگ گردد و زلف و کاکلِ آدمی فرو ریزد . ]

و آن قدِ صف دَرِّ نازان چون سِنان / گشته در پیری دو تا همچون کمان

و قامتِ صف شکن و رعنای او در دورانِ پیری مانندِ نیزه می خمد . [ صَف دَر = درندۀ صف ، بر هم زنندۀ صفِ دشمن / نازان = ناز کننده ، رعنا / سِنان = نیزه ، سرنیزه ]

رنگِ لاله ، گشته رنگِ زعفران / زورِ شیرش ، گشته زَهرۀ زنان

رخسارۀ سرخ و شادابِ او به رنگِ زعفرانی مبدّل شود و نیروی شیرآسای او بقدری تحلیل رود که زان پس  دل و جرأتی زنانه پیدا کند . یعنی آدمی ترسو و محافظه کار شود .

آنکه مردی در بغل کردی به فَن / می بگیرندش بغل وقتِ شدن

آن کسی که با نیروی جوانی خود ، مردان را به قصدِ زورآزمایی و کُشتی بغل می گرفت و بر زمین می کوفت . در دورۀ پیری به هنگام راه رفتن باید زیر بغلش را بگیرند تا مبادا بر زمین افتد .

این خود آثارِ غم و پژمردگی ست / هر یکی زینها رَسولِ مردگی ست

حالاتی که برای پیری برشمردیم علائمِ اندوه و پژمردن است و هر یک از اینها به منزلۀ پیکِ مرگ است . یعنی هر یک از احوالِ پیری خبر می دهد که شخصِ مذکور باید منزلِ دنیا را ترک گوید و به خانۀ آخرت کوچد .

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد