خبر یافتن غلام هندو از عقد دختر خواجۀ خود | شرح و تفسیر

علم و آدابش تمام آموخته / در دلش شمعِ هنر افروخته

علم و آداب را تماماََ به آن غلام آموخته بود و شمع فضل و هنر را در دلش روشن کرده بود .

پروریدش از طفولیّت به ناز / در کنارِ لطف ، آن اِکرام ساز

آن خواجۀ صاحب کرم ، غلام را از کودکی در آغوش لطف و احسان پرورش داده بود . [ اِکرام ساز = بخشنده ، سخاوتمند ]

بود هم این خواجه را خوش دختری / سیم اندامی ، گَشی ، خوش گوهری

خواجه ، دختری سیمین تن و زیبا و نیک سرشت داشت . [ گَش = خوب ، خوش ، زیبا ]

چون مُراهِق گشت دختر ، طالبان / بذل می کردند کابینِ گِران

چون دختر به سن بلوغ رسید . خواستگاران برای ازدواج با او مهریه های سنگینی پیشنهاد می کردند . [ مُراهق = بالغ ]

می رسیدش از سویِ هر مهتری / بهرِ دختر دَم به دَم خوازه گری

پی در پی از طرف یکی از اشراف برای آن دختر خواستگاری پیدا می شد . [ خوازه گر = خواستگار ]

گفت خواجه : مال را نَبوَد ثبات / روز آید شب رود اندر جِهات

وقتی خواجه دید که برای دخترش اینهمه خواستگار از طبقۀ اشراف می آید . گفت : مال دنیا پایدار نمی ماند . زیرا مال دنیا روز می آید و شب به اطراف پراکنده می شود . یعنی ثروت زمانی می آید و زمانی از کف می رود .

حُسنِ صورت هم ندارد اعتبار / که شود رُخ زرد از یک زخمِ خار

زیبایی ظاهری نیز قابل اعتماد نیست . زیرا بر اثر آسیبِ یک خار ، زرد و پژمرده می شود .

سهل باشد نیز مهتر زادگی / که بُوَد غِرّه به مال و بارگی

و تازه اشراف زاده بودن هم امر مهمی نیست زیرا اینگونه افراد (معمولاََ) مفتون مال و جاه و جلال ظاهری اند . ( بارگی = لفظاََ به معنی اسب است اما در اینجا مراد جاه و جلال ظاهر است ) [ اشراف زادگی هم اعتبار ندارد . چون ممکن است هر لحظه مال و جاه از دست برود . ]

ای بسا مهتر بچه کز شور و شر / شد ز فعلِ زشتِ خود ننگِ پدر

چه بسا ممکن است که اشراف زاده به سبب فتنه و شرارتی که می انگیزد با اعمال زشت خود سبب سرشکستگی و بدنامی پدرش شود .

پُر هُنر را نیز اگر باشد نفیس / کم پَرَست و ، عبرتی گیر از بِلیس

حتی شخص صاحب فضل و هنر را اگر چه ارزشمند است ولی نباید زیاد ستایش کنی . از ابلیس عبرت بگیر . [ نباید به صِرفِ داشتا علم و فضل ، خود را کامل بدانی . چرا که علم بدون تقوی مخرّب است . ]

علم بُودش ، چون نبودش عشقِ دین / او ندید از آدم اِلّا نقشِ طین

زیرا ابلیس علم داشت . ولی عشق دین نداشت . از اینرو ابلیس از آدم فقط صورتی گِلین مشاهده کرد . یعنی خیال کرد که آدم همین جسم است و لاغیر .

گرچه دانی دقّتِ علم ای امین / ز آنت نگشاید دو دیدۀ غِیب بین

ای درستکار اگر چه دقایق علم را می دانی . ولی از علم هرگز دو چشمِ غیب بینِ تو باز نخواهد شد . یعنی با داشتن علومِ رسمی و محفوظاتی چند نمی توانی به مرتبۀ عارفانِ روشن بین برسی . مگر آنکه سالکِ صادق شوی .

او نبیند غیر دستاری و ریش / از مُعَرِّف پرسد از بیش و کمی ش

چنین کسی که دلش را به علوم ظاهری خوش کرده ظاهر بین می شود . از اینرو چیزی جز ریش و عمّامه نمی بیند . یعنی عالِم بودن را در نشانه های ظاهری محدود می کند . بزرگی و کوچکی شأنِ اشخاص را از مُعَرِّف سؤال می کند . [ مولانا عالِمان ظاهری را به شاهان و بزرگان تشبیه می کند . رسم اینست که وقتی یکی از اینان مجلسی عمومی بر پا می دارد شخصی با عنوان معرّف که همۀ مدعوّین را می شناسد کنار آن شخصِ بزرگ می ایستد و هویّت و موقعیّت هر تازه وارد را آهسته زیر گوش او نجوا می کند و او مطابق با شأن هر مهمان خوشامدگویی می کند . ]

منظور بیت : عالِم ظاهری با حقیقت آشنایی ندارد . بلکه دلِ خود را به بازی با الفاظ خوش کرده است .

عارفا تو از مُعَرِّف فارغی / خود همی بینی ، که نورِ بازغی

ای عارف تو از معرّف آسوده خاطری ، یعنی عارف به بازی با الفاظ و اصطلاح تراشی نیازی ندارد . زیرا او حقیقت را شهود کرده است . ای عارف تو خود ، حقیقت را می بینی و نوری تابنده ای . [ بازغ = تابان ، رخشان ]

کار ، تقوی دارد و دین و صلاح / که از او باشد به دو عالَم فلاح

اصلِ کار ، تقوی و دینداری و صلاحیتِ اخلاقی است که رستگاری در هر دو جهان با آنها حاصل شود .

کرد یک دامادِ صالح اختیار / که بُد او فخرِ همه خَیل و تَبار

مولانا در ادامۀ حکایت می گوید : خواچه برای دختر خود دامادی صالح و نیک سرشت انتخاب کرد که مایۀ سرافرازی همۀ ایل و تبار خویش بود . [ خَیل = قبیله ، طایفه / تبَار = اصل ، نژاد ]

پس زنان گفتند : او را مال نیست / مهتری و حُسن و استقلال نیست

زنان گفتند این دامادی که خواجه پیدا کرده مال و منالی ندارد و به علاوه نه حُسن و جمالی دارد و نه ریاستی و نه استقلالی . [ احتمالاََ مراد از «استقلال» ، استقلال مالی است . به هر تقدیر دامادی مفلس ولی اهلِ صلاح و تقوی بود . ]

گفت : آنها تابعِ زُهدند و دین / بی زَر ، او گنجی ست بر رویِ زمین

خواجه در جواب اعتراض زنان گفت : اینگونه افراد اهلِ پارسایی و دینداری هستند . این داماد مفلس بی هیچ زر و سیمی ، گنجینه ای است بر روی زمین . یعنی گنجینۀ او مادی نیست بلکه معنوی و اخروی است .

چون به جِد تزویج دختر گشت فاش / دست پیمان و نشانی و قماش

چون که موضوع ازدواج دختر خواجه با آن داماد بطور جدّی همه جا فاش شد . و مقدار مهریّه مشخص گردید و حلقۀ عروسی و البسۀ مربوط بدان معلوم شد . یعنی وقتی همه فهمیدند دختر خواجه با آن مفلسِ پرهیزگار نامزد شده است . ( دست پیمان = مهریّه ، شیربها / نشانی = زیوری نظیر حلقه و انگشتری و سینه ریز که داماد به هنگام عروسی به عروس می دهد / قُماش = اسباب و اثاثیه منزل ، در اینجا شاید منظور از آن پارچه و لباسی است که برای عروس و داماد تهیه می شود ) [ ادامه معنا در بیت بعد ]

پس غلامِ خُرد کاندر خانه بود / گشت بیمار و ضعیف و زار زود

غلامِ کوچکی که در خانه بود فوراََ بیمار و ناتوان و رنجور شد .

همچو بیمار دِقی او می گداخت / علّتِ او را طبیبی کم شناخت

غلام مانند کسی که دچار بیماری دِق شده ، روز به روز آب می شد و هیچ طبیبی نتوانست نوع بیماری او را بشنا سد . [ دِق = نوعی تب متّصل و پیوسته ای است که شخص را نحیف و لاغر می کند . ابن سینا می گوید کسی که به این بیماری دچار شده روز به روز لاغر و پژمرده می شود . امّا چون تب ، جزیی از مزاجِ او شده رنجِ ناشی از آن را احساس نمی کند ( قانون ، کتاب چهارم ، ص 173 و 174 )]

علّت عاشق ز علّت ها جداست / عشق اصطرلاب اسرارِ خداست

عقل می گفتی که رنجش از دل است / دارویِ تن در غمِ دل باطل است

عقلِ سلیم حکم می کرد که بیماری غلام از دل است . یعنی منشأ این بیماری و لاغری ، جسمانی نیست بلکه رنجِ او ناشی از عشق است . و داروهایِ جسمانی در درمان رنج و غمِ دل هیچ اثری ندارد .

آن غلامک دَم نزد از حالِ خویش / کز چه می آید بر او در سینه نیش

آن غلام کوچک هیچ سخنی از حال زارِ خود نمی گفت . و به هیچ کس نمی گفت که چه چیزی سببِ جریحه دار شدن قلب او شده است .

گفت خاتون را شبی شوهر که تو / باز پرسش در خَلا از حالِ او

شبی خواجه به بانوی خود گفت : در خلوت و بطور خصوصی از حال غلام سؤال کن و سبب رنجوری او را جویا شو .

تو به جایِ مادری او را ، بُوَد / که غمِ خود پیشِ تو پیدا کند

زیرا هر چه باشد تو برای او به منزلۀ مادری . شاید سبب اندوه خود را با تو در میان بگذارد .

چونکه خاتون کرد در گوش این کلام / روزِ دیگر رفت نزدیکِ غلام

چونکه بانوی خانه این سخن را از خواجه شنید . فردای همان روز نزد غلام رفت .

پس سرش را شانه می کرد آن سَتی / با دو صد مِهر و دَلال و آشتی

آن بانو با صد گونه مهر و ناز و نوازش سرِ غلام را شانه می کرد . [ سَتی = بانو / دَلال = ناز و کرشمه ]

آنچنان که مادرانِ مهربان / نرم کردش ، تا درآمد در بیان

همانطور که مادران مهربان با بچه های خود رفتار می کنند . بانو بالاخره غلام را نرم کرد و سرِ حرف آورد .

که مرا اومید از تو این نبود / که دهی دختر به بیگانۀ عَنود

غلام گفت : از تو توقع نداشتم که دخترت را به بیگانه ای لجوج و ستیزه گر بدهی .

خواجه زادۀ ما و ما خسته جگر / حیف نَبوَد کو رَوَد جای دِگر ؟

آیا این حیف نیست که او دختر ارباب ما باشد و ما غم او را بخوریم ولی او جای دیگر برود .

خواست خاتون ، ز خَشمی کآمدش / که زند وز بام زیر اندازدش

بانو وقتی سخنان غلام را شنید از شدّت عصبانیت خواست او را بزند و از بامِ خانه به پایین پرتش کند .

کو که باشد هندوی مادر غَری / که طمع دارد به خواجه دختری ؟

و با خود گفت : این غلامِ هندوی مادر فلان کیست که جشم طمع به دختر ارباب خود دوخته است . [ غَر = فاحشه ، قحبه ]

گفت : صبر اُولا بُوَد ، خود را گرفت / گفت با خواجه که بشنو این شگفت

ولی دوباره به خود گفت : صبر در اینجا سزاوارتر است . پس خویشتن داری کرد و به خواجه گفت : این ماچرای شگفت انگیز را گوش کن .

این چنین گَرّائکی خاین بُوَد / ما گُمان بُرده که هست او مُعتَمَد

چنین غلام حقیری خیانتکار است و ما تا حالا خیال می کردیم که او شخص مورد اعتمادی است . [ گرّا = بنده ، غلام / گرّائک = غلامک ، بندۀ کوچک ]

شرح و تفسیر بخش بعد