حکمت ویران شدن تن به مرگ | شرح و تفسیر

من گدا بودم در این خانۀ چو چاه / شاه گشتم ، قصر باید بهرِ شاه

بلال دوباره گفت : من در این خانۀ جسم که مانندِ چاه تنگ و تاریک است فقیرانه می زیستم امّا اینک با عنایتِ ریّانی ، شاهِ معنوی شده ام و شاه نیز قصری بزرگ لازم دارد . پس روحِ با کمال من اینک نمی تواند جسمِ حقیر مرا تحمّل کند .

قصرها خود مر شَهان را مَأنس است / مُرده را خانه و ، مکان گوری بس است

شاهانِ حقیقی و امیران عرصۀ معنویت محلِ آرامش و اُنس شان ، قصرهای معنوی است . امّا مُرده دلان دنیا ، همین ابدان و خانه های حقیرشان کافی است .

انبیا را تنگ آمد این جهان / چون شَهان ، رفتند اندر لامکان

این دنیا واقعاََ برای پیامبران تنگ بود ، از اینرو آنها شاهانه به عالَمِ مجرّدات رهسپار شدند .

مُردگان را این جهان بنمود فر / ظاهرش زَفت و ، به معنی تنگ بر

این دنیا که ظاهری فراخ و باطنی بس تنگ دارد . برای مرده دلان ، شکوه و جلالی خاص دارد . یعنی شیفتگانِ دنیا ، دنیای مادّی را بس شکوهمند می یابند .

گر نبودی تنگ ، این افغان ز چیست ؟ / چون دو تا شد هر که در وی بیش زیست ؟

اگر سرای دنیا واقعاََ تنگ و حقیر نیست ، پس این همه ناله و شیونِ مردم برای چیست ؟ چرا هر کس که در این دنیا زیاد عمر می کند ، خمیده قامت و پژمرده حال می شود ؟ برای اینکه دنیا آنقدر تنگ است که همه را لوله می کند . [ اشاره است به آیه 68 سورۀ یس « و هر که را که عمرِ دراز دهیم به قهقرا بریمش ، آیا اندیشه نمی کنید ؟ » ]

در زمانِ خواب چون آزاد شد / ز آن مکان ، بنگر که جان چون شاه شد ؟

اگر واقعاََ این دنیا تنگ و حقیر نیست . پس چرا انسان در عالمِ رویا از کمندِ درد و رنج خلاص می شود . تو نگاه کن به اینکه روح در رویا چگونه شادمان می شود .

ظالم از ظلمِ طبیعت باز رست / مردِ زندانی ز فکرِ حبس جَست

در خواب ، ستمگر از خویِ ستمگری می رهد و آدمِ زندانی از اندیشۀ زندان خلاص می شود . [ مضمون دو بیت اخیر در ابیات 388 تا 391 دفتر اوّل آمده است . ]

این زمین و آسمانِ بس فَراخ / سخت تنگ آمد به هنگامِ مُناخ

این زمین و آسمانِ بسیار وسیع ، در عالمِ رویا ، بسیار تنگ می گردد . [ مُناخ = محلی که شتر را می خوابانند ، در اینجا استعاره از خواب و رویاست ]

چشم بند آمد فراخ و ، سخت تنگ / خندۀ او گریه ، فخرش جمله ننگ

فراخی و وسعت این دنیا افسونی بیش نیست . در حالی که این دنیا ذاتاََ تنگ است . و اگر به حقیقتِ دنیا نگریسته شود ، خنده اش گریه و فخرش مایۀ ننگ و بدنامی است . [ چشم بند = افسونی که بدان چشم مردم را بندند ، پارچه ای که با آن چشم را بپوشانند ]

شرح و تفسیر بخش قبل                          شرح و تفسیر بخش بعد