حمله بردن این جهانیان بر آن جهانیان تا سر حد غیب | شرح و تفسیر

تا فرو گبرند بر دربندِ غیب / تا کسی نآید از آن سو پاک جَیب

هجوم آوردند تا قلعۀ جهان غیب را محاصره کنند و گذرگاهِ آن را ببندند تا از آن جانب هیچ پارسا و پاک دلی به این سو نیاید . ( دَربند = گذرگاهِ تنگ و باریک در کوه ، قلعه / پاک جَیب = پارسا ، عفیف ، معصوم ) [ اکبرآبادی احتمال داده است این ابیات نیز از قول حضرت موسی (ع) باشد . ]

غازیان ، حملۀ غزا چون کم بَرَند / کافران بر عکس ، حمله آورند

هر گاه جنگجویان راهِ دین و ایمان در حملۀ به کافران تساهل کنند برعکس ، کافران به آنان هجوم می آورند .

غازیانِ غیب ، چون از حِلمِ خویش / حمله نآوردند بر تو زشت کیش

حالا که می بینی مجاهدانِ جهانِ غیب به سبب بردباری و صبر خود به تو زشت خُو و بَدکیش حمله نمی آورند . [ ادامه معنا در بیت بعد آمده است . ]

حمله بُردی سویِ دربندانِ غیب / تا نیایند این طرف ، مردانِ غیب

تو ای فرعونِ بَدکیش به قلعه های جهان غیب حمله کردی تا مردانِ عالَمِ غیب به این جهان نیایند . [ دربندان = جمع دربند به معنی قلعه و دژ ]

چنگ در صُلب و رَحِمها در زدی / تا که شارع را بگیری از بَدی

ای فرعون تو برای آنکه مردی از اولیای الهی به این دنیا نیاید حتّی با پشتِ پدران و رَحمِ مادران نیز درآویختی . تا با اعمالِ تباهِ خود راهِ نفوذِ آنان را به این دنیا سَد کنی . [ شارع = راهِ عام ، در تداول عربی امروز به معنی خیابان است ]

چون بگیری شَه رَهی که ذوالجلال / برگشاده ست از برایِ اِنتسال ؟

تو چگونه می خواهی راهِ پهناوری را که خداوندِ بزرگ برای توالد و تناسل انسان ها گشوده است ببندی ؟ [ اِنتسال = توالد و تناسل ]

سد شدی دربندها را ای لجوج / کوریِّ تو کرد سرهنگی خروج

ای فرعونِ حق ستیز گر چه تو به خیالِ خود گذرگاههای عالَمِ غیب را بستی تا مردی از مردانِ الهی پا به عرصۀ دنیا نگذارد . امّا به کوریِ چشمت ، امیری از امیرانِ لشکر الهی ظهور کرد . [ اشاره به قتل عام بنی اسرائیل به دستِ فرعونِ لعین تا آن نبی کریم زاده نشود و بساطِ فرعونی را بَرنچیند . توضیح بیشتر در حکایت خواب دیدن فرعون ]

نک منم سرهنگ ، هنگت بشکنم / نَک به نامش نام و ننگت بشکنم

اینک آن امیر منم . و من قدرت و سپاهِ تو را در هم خواهم شکست . و اینک با نامِ پاکِ حضرت ذوالجلال ، نام و ناموس تو را در هم خواهم شکست . [ هَنگ = قدرت ، وقار و شکوه ، سپاه و لشکر ، معنی رایج امروزی آن موردِ نظر نیست ]

تو هَلا دربندها را سخت بَند / چند گاهی بر سِبالِ خود بخند

بهوش باش و برو راهها را محکم ببند . یعنی بکوش تا از ظهورِ اولیای الهی در این جهان جلوگیری کنی . و چند صباحی به شکوه و جلالِ ظاهریت مغرور شوی . [ سِبال = سبیل ، مویی که پشت لبِ مردان روید / بر سبیل خود خندیدن = در تداول فارسیان کنایه از مسخره کردن خود است . امّا در اینجا با توجه به دو بیت بعدی ، کنایه از مغرور شدن و لاف زدن است . ]

سِبلَتت را بَر کنَد یک یک قَدَر / تا بدانی کالقَدَریُعمِی الحَذَر

امّا مقدّراتِ الهی ، سبیلِ تو را یکی یکی خواهد کند تا بدانی که تقدیر ، چشمِ تدبیر را کور خواهد کرد .

سِبلتِ تو تیزتر یا آنِ عاد ؟ / که همی لرزید از دَمشان ، بلاد

ای فرعون ، سبیلِ تو تیزتر و پُر بادتر است یا سبیلِ قومِ عاد ؟ یعنی حشمت و قدرتِ ظاهری تو بیشتر است یا حشمت و قدرتِ قوم عاد که از نَفَسشان شهرها به خود می لرزید . [ در آیه 6 تا 8 سورۀ فجر آمده است : « آیا ندانی که پروردگارت با قومِ عاد چه کرد ؟ آنکه پدر ایشان بود اِرَم . دارندۀ ستون هایی که بر پا نشده بود همانندِ آن در شهرها » ]

تو ستیزه رُوتَری یا آن ثَمود ؟ / که نیآمد مثلِ ایشان در وجود

تو حق ستیزتر و لجوج تری یا قومِ ثمود که نظیرشان هنوز پا به عرصۀ جهان هستی ننهاده است ؟

صد ازینها گر بگویم ، تو کری / بشنویّ و ، ناشنوده آوری

ای عصیانگر اگر از این نمونه ها صد تایِ دیگر هم برایت بگویم تو ناشنوایی . یعنی می شنوی ولی خود را به نشنیدن می زنی .

توبه کردم از سخن کانگیختم / بی سخن من دارُوَت آمیختم

در اینجا حضرت موسی (ع) به فرعون گفت : من از سخنی که از درونم به ظهور آوردم و به تو گفتم توبه کردم . از این به بعد بدونِ اینکه حرفی بزنم برای تو دارویی می سازم . [ « بی سخن » می تواند دو معنی داشته باشد : یکی آنکه به معنی بی شک و شبهه ، که معنی مصراعِ دوم اینست : من یقیناََ برای مرضِ تو دارویی فراهم می سازم . و دیگر آنکه حرف را با تو کنار می گذارم و مرضت را عملاََ مداوا می کنم . قطعا مراد از «دارو» معجزات و خوارق عادت است . ]

که نَهم بر ریشِ خامت تا پَزَد / یا بسوزد ریش و ریشت تا اَبَد

و بر زخم خام و علاج نشدنیِ تو می گذارم تا آن را بپزَد و معالجه کند و یا زخم و ریشِ تو را برای همیشه بسوزاند . [ منظور از پخته شدن زخم به اصطلاحِ رسیدنِ زخم است . «ریش» در مصراع دوم دوبار آمده که یکی از آن به معنی زخم است و دیگری به معنی موی صورت مردان که این معنی کنایه از حشمت و شکوه ظاهری است . ]

تا بدانی که خبیرست ای عدو / می دهد هر چیز را در خوردِ او

تا ای دشمنِ حق ، این نکته را درک کنی که حضرت حق و فرستندۀ من ، خبیر و آگاه است . و فضل خود را به هر چیز به قدرِ استعداد و قابلیتش عطا می کند . [ مصراع دوم مناسب است با آیه 49 سورۀ طه « موسی گفت که پروردگار ما همان کسی است که خلقتِ هر چیز بداد و راه بنمودش » ]

کی کژی کردیّ و کی کردی تو شَر / که ندیدی لایقش در پی اثر ؟

ای فرعون تو تا به حال کی به راهِ کج رفته ای و کی شرارت انگیخته ای که عِقاب و سزای آن را ندیده ای ؟ [ جمیع انبیاء و کتب آسمانی آدمیان را به نتیجۀ کردارِ خود متوجّه کرده اند . گر چه دارالجزاء سرای آخرت است . امّا به حکمِ حکیم و امرِ دادارِ دادگر در همین دنیا نیز آدمیان نتیجۀ کردار خود را می بینند . ]

کی فرستادی دَمی بر آسمان / نیکیی ، کز پی نیآمد مثلِ آن ؟

تا به حال کی برای لحظه ای کار نیک انجام داده ای که پاداشی در خورِ آن برایت در پی نداشته باشد ؟

گر مراقب باشی و بیدار تو / بینی هر دَم پاسخِ کردار تو

اگر تو مراقب و بیدار باشی می بینی که در هر لحظه ای جوابِ اعمال و کردارِ تو را در همین دنیا به تو می دهند . [ اگر از روی آگاهی و دقت به عرصۀ حیات بنگری درخواهی یافت که در همین دنیا نیز جزای اعمالِ آدمیان داده می شود . ]

چون مراقب باشی و گیری رَسَن / حاجتت نآید قیامت آمدن

اگر تو مراقب باشی و به ریسمان الهی چنگ بزنی ، نیازی به فرا رسیدن روز قیامت نداری . [ به مصداق آیه 103 سورۀ آل عمران باید به ریسمان الهی اعتصام نمود . اگر آدمی با معیار های حقیقی الهی زندگی کند نیازی به این ندارد که دیگران به حسابش رسند . بلکه قبل از هر کسی خود به محاسبۀ نَفس می پردازد . ]

آنکه رمزی را بداند او صحیح / حاجتش نآید که گویندش صریح

برای مثال ، کسی که راز و معمایی را نیک دریابد نیازی ندارد تا کسانی بیایند و آن راز و معما را برای او شرح و تفصیل دهند . [ بنابراین هم نعمت ، راز و رمز است و هم نقمت . هر کدام که به آدمی روی آورد نباید او فقط ظاهرِ آن را ببیند بلکه هر یک از آنها با زبانِ رمز و معما با او حرف می زنند و حقایقی را به او گوشزد می کنند . هوشمندان حقیقی زبان نعمت و نقمت را می فهمند و نیازی ندارند که مقصودِ آنها را لفظ به لفظ بشنوند . امّا غافلان فقط در بندِ پوست اند و از مغز بی خبر . ]

این بلا از کودنی آید تو را / که نکردی فهم نکته و رمزها

این بلا و معصیّت نتیجۀ حماقت و نابخردی توست . زیرا تو سخنان رمز آمیز و دقیق را درک نکردی . [ گر چه مخاطبِ این سخن فرعون است . امّا همۀ فرعون صفتان نیز مشمول این خطاب اند . این بیت می تواند اشاره ای باشد به عذاب هایی که بر سرِ فرعون و اصحابِ فرعون آمد . چنانکه در آیه 133 سورۀ اعراف به بخشی از این عذاب ها اشاره شده نظیرِ وزیدن طوفان ، هجوم ملخ و شپش و قورباغه ، خون شدن آبِ نیل برای فرعونیان . ]

از بَدی چون دل سیاه و تیره شد / فهم کن ، اینجا نشاید خیره شد

هر گاه قلبِ تو به سببِ ارتکاب اعمال ناپسند ، تیره و تار شود یعنی ایمانت کمرنگ و یا زایل گردد . بدان که در این موقع روا نیست که نادانی و گستاخی کنی . [ خیره شدن = گستاخ شدن ]

ور نه خود تیری شود آن تیرگی / در رسد در تو جزایِ خیرگی

و اِلّا آن کدورتِ قلبی به تیری مبدّل می شود و جزای گستاخی و اجاجت تو را می دهد .

ور نیآید تیر ، از بخشایش است / نه پیِ نادیدن آلایش است

و اگر برای چند صباحی تیرِ بلا و عِقاب به سوی تو نیاید . بدان که این به سببِ رحمانیّتِ حضرت حق است نه اینکه خیال کنی خدا پلیدی ها و بدی های تو را ندیده است . [ در آیه 17 سورۀ طارق آمده است « مهلت دِه حق ستیزان را اندکی » . امیر مؤمنان علی (ع) می فرماید : « و اگر خداوند ، ستمگر را مهلت دهد از کیفرِ او درنگذرد » ( نهج البلاغه فیض الاسلام ، خطبۀ 96 ) ]

هین مراقب باش ، گر دل بایدت / کز پیِ هر فعل ، چیزی زایدت

اگر واقعاََ صاحبِ دلی پاک هستی همواره مراقب و مواظبِ اعمال و احوال خود باش . زیرا هر عملی ، عکس العملی در پی دارد . [ بحرالعلوم در شرح مصراع اوّل می گوید : اگر طالب صفای قلبی ، مراقبه در پیش گیر ( مثنوی مولوی معنوی ، ج 5 ، ص 198 ) . اکبرآبادی نیز گوید : اگر برای دریافتن جزای اعمال ، طالب دل هستی مراقب باش . یعنی مراقبه کن ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر چهارم ، ص 109 ) ]

ور ازین افزون تو را همّت بُوَد / از مراقب کار بالاتر رود

و اگر تو در امرِ مراقبه همّتِ بیشتری داشته باشی . مقام و مرتبۀ تو از مراقبه کننده بالاتر می رود . [ به اعتقاد صوفیه ، در مراقبه هنوز وجودِ مجازی سالک باقی است و «من» و «مایی» و انانیّت و مباینت خلق و حق برقرار است . و چون سالک همّتِ عالی ورزد به مقاماتِ بالاتری نظیر صبر و رضا و تسلیم رسد . و سرانجام به مقامِ فنا و محوِ وجودِ موهوم خود نائل گردد . چنانکه مولانا در بیت 4235 دفتر سوم فرماید :

از مقاماتِ تبتُّل تا فنا / پایه پایه تا ملاقاتِ خدا ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد