جواب گفتن و تشر زدن مرید به آن زن از بیهوده گفتن | شرح و تفسیر

نورِ مردان ، مشرق و مغرب گرفت / آسمانها سجده کردند از شگفت

نور باطنی رِجالِ الهی ، خاور و باختر را فرا گرفته است . و حتّی آسمان و آسمانیان از شگفتی و حیرت در مقابل آنان به سجده درآمده اند .

آفتابِ حق برآمد از حَمَل / زیرِ چادر رفت خورشید از خَجَل

شمسِ حقیقت از بُرجِ بهارِ معنوی طالع شد . و خورشیدِ آسمان از فرطِ شرمساری روی در نقاب اَبر درکشید و پنهان گشت . [ حَمَل = به معنی بره و گوسفند و نام یکی از صورت های فلکی است در منطقة البروج . نخستین روزِ حَمَل با اول فرودین، منطبق است . در اشعار فارسی ، این بُرج نشان دهندۀ تغییر فصل و وصفِ آسمان و بهار است . ( فرهنگ اصطلاحات نجومی ، ص 210 ) ]

منظور بیت : وقتی که نور باطن مُرشد کامل که به منزلۀ آفتاب حضرت حق است از برج هدایت و ولایت بر عالمیان بتابد . خورشیدِ طبیعی از فرطِ نورِ او شرمسار و مختفی می شود .

تُرَّهاتِ چون تو ابلیسی مرا / کی بگرداند ز خاکِ این سرا ؟

یاوه سرایی های شیطانی همچون تو چگونه ممکن است مرا از خاک آستان حضرت شیخ ابوالحسن براند .

من به بادی نآمَدَم همچون سَحاب / تا به گَردی بازگردم زین جَناب

من مانند ابر به وسیلۀ باد به اینجا نیامده ام تا به سبب گرد و غباری از این درگاه بازگردم . [ من به وسیلۀ بادهای نفسانی به آستان آن شیخ عارف نیامده ام که با کمترین درشتی و خشونتی واپس روم . [ جَناب = آستانه ، درگاه ]

عِجل با آن نور ، شد قبلۀ کرَم / قبله بی آن نور ، شد کُفر و صَنم

اگر گوساله با نورِحقیقت منوّر شود . قبله گاه کریمان گردد . و اگر قبله فاقدِ نور حقیقت باشد . مایۀ کُفر و بت پرستی است . ( عِجل =  گوساله ، در اینجا کنایه از بت است و اشاره به واقعه گوساله پرستی بنی اسرائیل = شرح بیت 3331 دفتر چهارم )

هست اِباحت کز هوا آمد ، ضَلال / هست اِباحت کز خدا آمد ، کمال

مباح دانستن برخی از کارها اگر از روی هوای نَفس باشد . عین گمراهی است و اگر به دستور و اذنِ الهی باشد . عین کمال است . [ عارف حقیقی کسی است که محرّمات الهی را حلال نکند . بلکه حرام خدا را حرام داند و حلالش را حلال . حکیم سبزواری می فرماید : هر مباحی را انجام دهی از آن جهت که خداوند اِذن فرموده کمال است ( شرح اسرار ، ص 454 )

کُفر ، ایمان گشت و دیو ، اسلام یافت / آن طرف کآن نورِ بی اندازه یافت

آن نور بیکران به هر طرف که بتابد . کُفر به ایمان مبدّل شود و شیطان مطیع و مِنقاد حق . [ منظور بیت : به هر طرف که نور وحدانیّت بتابد کُفر باقی نمی ماند و ظلمت کفر بکلّی بر طرف می شود . حتّی نَفسِ امّاره با پرتو توحید ، تسلیم سالک می شود . ]

مظهرِ عِزّست و محبوب به حق / از همه کرّوبیان بُرده سَبَق

شیخ حقیقی ، مظهر عزّتِ الهی و محبوب درگاه حضرت حق است . و از جمیع فرشتگان مقرّب گوی سبقت در ربوده است . یعنی مقام او حتّی از فرشتگان مقرّب نیز برتر و بالاتر است .

سَجده آدم را ، بیانِ سَبقِ اوست / سجده آرد مغز را پیوست ، پوست

سجده آوردن فرشتگان بر حضرت آدم (ع) دلیل بر برتری آدم است . زیرا پوست ، پیوسته باید بر مغز سجده آورد . یعنی اصالت با حقیقت است نه با مجاز .

شمعِ حق را پُف کنی تو ، ای عجوز / هم تو سوزی هم سَرَت ای گَنده پُوز

ای پیرزن ، اگر شمع حقیقت را فُوت کنی . بدان ای دارندۀ دهانِ ناپاک ، هم خودت می سوزی و هم سَرَت می سوزد .

کی شود دریا ز پُوزِ سگ ، نَجِس ؟ / کی شود خورشید از پُف ، مُنطَمِس ؟

برای مثال ، مگر امکان دارد که دریا از دهان سگ نجس شود ؟ مگر ممکن است که خورشید با فُوت کردن خاموش گردد ؟ [ مُنطَمِس = محو شده ، خاموش ]

حکم بر ظاهر اگر هم می کنی / چیست ظاهرتر ، بگو ، زین روشنی ؟

اگر تو بر ظاهر هم حکم کنی . بگو ببینم که کدامین نور از این نور ، آشکارتر آمده است ؟ یعنی حتّی ظاهر شیخ ابوالحسن نیز نورانی است . هم اعمال و کردارش سالم است و هم افعال و سِگالش .

جمله ظاهرها به پیشِ این ظهور / باشد اندر غایتِ نقص و قُصور

جمیع ظواهر در برابر این ظهور الهی در نهایتِ نقص و نارسایی است .

هر که بر شمعِ خدا آرد پُفو / شمع کی میرد ؟ بسوزد پوزِ او

هر کس شمع خدا را پُف کند . مگر ممکن است شمع خدا خاموش شود ؟ بلکه دهانِ پُف کننده خواهد سوخت . ( پُفو = پُف )

[ چراغی را که ایزد برفروزد / هر آنکس پُف کند ریشش بسوزد ]

چون تو خفّاشان ، بسی بینند خواب / کین جهان مانَد یتیم از آفتاب

خفاشانی نظیر تو بسیار خواب می بینند که این جهان از آفتابِ عالمتاب محروم مانده است . یعنی ظاهربینان آرزو می دارند که خورشید هدایت و ولایتِ مشایخ فرو خُسبد .

موج هایِ تیزِ دریاهایِ روح / هست صد چندان که بُد طوفانِ نوح

امواج خروشان دریاهای روح صد برابر طوفان نوح (ع) قدرت دارد . یعنی قهر و سِطوتِ انسانِ کامل در وصف نگنجد .

لیک اندر چشمِ کنعان موی رُست / نوح و کشتی را بِهِشت و کوه جُست

امّا در چشمِ کنعان (فرزند نوح) مویی رویید . یعنی جهل و هوی چشم بصیرت او را کور کرد و در نتیجه نوح و کشتی او را رها کرد و به کوه پناه برد . [ موی در چشم رُستن = روییدن مو در پلک چشم است که از بیرون به درون چشم رشد می کند و چشم را می آزارد و در قدیم یکی از بیماریهای چشمی بوده است امّا در اینجا کنایه از حجاب هواهای نفسانی بر چشم باطنی است . /  اشاره است به آیه 43 سورۀ هود « پسرش گفت : پناه می گیرم به کوه که نگه داردم از آب . نوح گفت : امروز از کیفرِ الهی نگاه دارنده ای نیست . مگر خداوندِ مهربان ، موج همی آمد و میان آن دو حایل شد و او ( کنعان ) از جملۀ غرق شدگان گشت » ]

کوه و کنعان را فرو بُرد آن زمان / نیم موجی تا به قعرِ اِمتِهان

در آن لحظه بود که نیمه موجی برخاست و کوه و کنعان را به ژرفای خواری اندر ساخت . [ اِمتهان = بی ارزش کردن ، خوار کردن ، در اینجا خواری و ذلّت ]

مَه فِشانَد نور و ، سگ وَع وَع کند / سگ ز نورِ ماه کی مَرتَع کند

مثال دیگر ، ماه ، نور افشانی می کند و سگ عوعو راه می اندازد . سگ چگونه ممکن است که از نور ماه بهره مند شود ؟ و یا سگ چگونه از نور ماه می چَرَد ؟ [ مَرتَع = چراگاه ، چریدن ]

شبروان و همرهانِ مَه به تَگ / تَرکِ رفتن کی کنند از بانگِ سگ ؟

راهیانِ شب و کسانی که در پرتو نور ماه سفر می کنند . چگونه ممکن است به خاطر عوعوی سگان از حرکت باز ایستند ؟

جزو ، سویِ کُل دوان مانندِ تیر / کی کند وقف از پیِ هر گَنده پیر ؟

جزء ، مانند تیر به سویِ کُل می دَوَد . او چگونه ممکن است که به خاطر یاوه سرایی هر پیرِ گَنده ای از حرکت باز ماند ؟ یعنی سالکان و مریدان که به منزلۀ جزء اند در پی کاملان که به منزلۀ کُلّ اند با سرعت حرکت می کنند و اعتنایی به آنان نمی دارند که ژاژ می خایند و یاوه می سرایند .

جانِ شرع و جانِ تقوا عارف است / معرفت محصولِ زهدِ سالِف است

عارفِ بِالله ، جان شریعت و جان تقوی است . معرفت ، نتیجۀ پارسایی های پیشین است . یعنی شناخت حقیقی و معرفت باطنیِ سالک محصول زهد و تقوایی است که قبلاََ داشته است . ( سالِف = پیشین ، گذشته ، ماضی ) [ هیچ شخصی به محض رسیدن به سن تکلیف ، به معرفت حقیقی دست نیازد بلکه باید قدمِ صِدق در راهِ سلوک گذارد و سالیانِ سال از شهوات و نفسانیّات بپرهیزد تا شعلۀ معرفت در دلش زبانه کشد . ]

زهد اندر کاشتن کوشیدن است / معرفت ، آن کِشت را روییدن است

زهد در مَثَل مانند دانه ای است که در زمین کاشته می شود و معرفت ، به منزلۀ روییدن و جوانه زدن آن دانه است . یعنی معرفت محصول زهد و پارسایی است .

پس چو تن باشد جِهاد و اِعتقاد / جانِ این کِشتن نبات است و حِصاد

پس مجاهده و ایمان به منزلۀ جسم است و روحِ این کاشتن ، روییدن و درویدن است . یعنی مجاهده و ایمان اگر صوری و قشری باشد محصول معرفت به بار نمی آورد . بلکه قالبی بی قلب و کالبدی بی جان است . وقتی علم و عرفان پدید آمد نشان می دهد که آن ایمان و مجاهده بنیادی بوده است . [ حِصاد = درویدنِ محصولِ زراعت ، درو کردن ]

امرِ معروف او و ، هم معروف اوست / کاشِفِ اسرار و هم مکشوف اوست

امرِ به معروف هم اوست . خودِ معروف نیز هموست . آشکار کنندۀ رموز و اسرار نیز اوست و اسرارِ آشکار شده نیز هموست . یعنی انسان کامل حاوی همۀ حقایق است و محیط بر جمیعِ اسرار .

شاهِ امروزینه و فردای ماست / پوست ، بندۀ مغزِ نغزش دایماست

انسان کامل (شیخ ابوالحسن خرقانی) شاه امروز و فردای ماست . یعنی او پیشوای دنیا و آخرت سالکانِ الی الله است . زیرا که پوست ، پیوسته خادم و غلامِ مغز است .

چون اَنَاالحق گفت شیخ و پیش بُرد / پس گِلویِ جمله کوران را فِشرد

وقتی که شیخ ، یعنی منصور حلّاج اَنَالحق گفت . سخن خود را پیش بُرد . یعنی تا آخر بر سرِ حرفِ خود ایستاد و در این راه به مرتبۀ والای شهادت رسید . و با این ایستادگی گِلوی همۀ کوردلان را فشرد . یعنی کوردلان قشری مذهب را شرمین و شکسته حال کرد .

چون اَنایِ بنده لا شد از وجود / پس چه مانَد ؟ تو بیندیش ای جَحود

ای مُنکرِ حقیقت هر گاه اِنانیّت بنده ای محو شود . فکر کن که چه چیزی باقی می ماند ؟ مسلماََ در این مرتبه ، وجودِ مجازی محو می شود و فقط وجودِ حقیقی که همانا حضرت حق است باقی می ماند . [ جَحود = بسیار انکار کننده ]

گر تو را چشمی است ، بگشا ، درنگر / بعدِ لا آخِر چه می مانَد دِگر ؟

اگر تو چشم بصیرت داری آن را باز کن و ببین که بعد از لا دیگر چه چیزی باقی می ماند ؟ مسلماََ وقتی که حقیقت لااِلهَ در وجود بنده ای تابد . وجود مجازی او محو گردد و به مقام فنا رسد و دیگر بعد از لا هیچ موجودی نماند مگر اَلله .

ای بُریده آن لب و حلق و دهان / که کند تُف سویِ مَه یا آسمان

بریده باد آن لب و گلو و دهانی که به سویِ ماه یا آسمان تُف کند . یعنی همانطور که هر کس به طرف آسمان تُف کند آن تُف به صورت خودِ او می نشیند . هر کس به ذَمّ و ایذای اهل الله پردازد در واقع تیشه به ریشۀ خود زده است .

تُف به رویش بازگردد بی شَکی / تُف سویِ گردون نیابد مسلکی

تُف به سوی آسمان راهی ندارد . بلکه حتماََ آن تُف به سوی صاحبش بازگردد .

تا قیامت تُف بر او بارَد زِ رَب / همچو تَبَّت بر روانِ بو لَهَب

تا به روز رستاخیز از جانب حضرت پروردگار بر چنین کسی تُف می بارد . چنانکه لعنتِ تَبَّت ( = نابود باد ، زیانکار باد ، بُریده باد ) بر روح پلید ابولهب تا قیامت می بارد . [ در آیه 1 سورۀ تَبّت آمده است : تَبَّت یَدا اَبی لَهَبِِ و تَب ( = نابود باد دو دست ابی لهب و نابود شد ) ]

طبل و رأیت هست مُلکِ شهریار / سگ کسی که خوانَد او را طبل خوار

طبل و پرچم از آنِ پادشاه است . یعنی حشمت و شوکت معنوی متعلّق به اهل الله است . و آن کسی که ولیِّ خدا را شکمباره می نامد سگی بیش نیست .

آسمان ها بندۀ ماهِ وی اند / شرق و مغرب جمله نان خواهِ وی اند

همۀ آسمان ها بندۀ ماهِ رُخسار او هستند . یعنی حقیقت انسان کامل از جمیع افلاک و کائنات برتر آمده است . خاور و باختر زمین ، روزی خوار اویند . یعنی همۀ خلایق از طریق انسان کامل به فیوضات ربّانی دست می یازند .

زآنکه لَولاک است بر توقیعِ او / جمله در اِنعام و در توزیعِ او

زیرا بر فرمان همایونی او لَولاک نوشته شده است . پس جمیع خلایق نیازمند نعمت بخشی و روزی دهیِّ او هستند . [ لَولاک = شرح بیت 974 دفتر دوم / تَوقیع = امضا کردن نامه و فرمان ، فرمان و دستخط / توزیع = پخش کردن ، پراکندن چیزی در میان مردم ، در اینجا رزق و روزی ]

منظور بیت : عظمت انسان کامل بدان درجه است که حق تعالی افلاک و کائنات را محض وجود او خلق کرده است . حقیقت محمّدی و سِرِّ احمدی تا قیام قیامت باقی است و در هر عصری کسی یا کسانی مظهر آن حقیقت اند .

گر نبودی او ، نیابیدی فلک / گردش و نور و مکانیِّ مَلَک

اگر او نمی بود . یعنی اگر انسان کامل به ظهور نمی آمد . فلک ، چَرخِش و تابش نمی یافت و مکان فرشتگان نمی شد .

گر نبودی او ، نیابیدی بِحار / هَیبَت و ماهی و دُرِّ شاهوار

اگر انسان کامل نبود . دریاها هیبت و شکوه نمی یافتند و ماهی و مرواریدهای گرانقدر در آن یافته نمی آمد . [ دُرِّ شاهوار = مروارید گرانبها ، مرواریدی که در خورِ شاهان است .

گر نبودی او ، نیابیدی زمین / در درونه گنج و بیرون یاسمین

اگر انسان کامل نمی بود . زمین در درون خود گنجینه و در بیرون خود گُل و یاسمن نمی یافت . [ یاسمین = گُلی است خوشبو به رنگ زرو یا کبود و یا سفید ]

رزق ها هم رِزق خوارانِ وی اند / میوه ها لب خُشکِ بارانِ وی اند

حتّی روزی ها هم روزی خوارِ انسان کامل هستند . و میوه ها هم با تمام شادابی سخت تشنۀ باران افاضات انسان کامل اند .

هین که معکوس است در امر این گِره / صَدقه بخشِ خویش را صَدقه بده

بهوش باش که در این امر چنین کاری گِرهی معکوس است . و آن گِره معکوس اینست که به صدقه دهندۀ خود ، صدقه بده . ( گِرِه معکوس = معادل تعبیر نعل وارونه زدن ( شرح بیت 2481 دفتر اوّل ) . صدقه دهندۀ حقیقی و تقاضا کنندۀ اصلی حضرت حق است و اولیاء الله واسطۀ فیض اند . یعنی فیوضات را از حق می گیرند و به خلق می دهند . پس اینکه خداوند یا ولیِّ او از خلق تقاضای صدقه می کند نوعی نعل وارونه زدن است و غرض اینست که مردم به ارتقای روحی و تکامل معنوی برسند . ]

از فقیر استت همه زرّ و حریر / هین غنی را دِه زکاتی ای فقیر

طلا و جامۀ حریر جملگی به فقیر الی الله تعلّق دارد . ای فقیر بهوش باش و به شخص بی نیاز زکات بده . [ مراد از فقیر در اینجا اولیاء الله است . ]

منظور بیت : هر آنچه از رزقِ مادّی و معنوی است . خداوند از سوی اولیاء الله به مردم می بخشد . پس فقیران الی الله در واقع غنی و بی نیازند . لیکن برای آنکه مردم را به تعالی و تکامل معنوی درآورند گاه چیزی از آنان طلب می کنند . امّا آن چیز را صرفِ خود نمی کنند بلکه به مستمندان می دهند .

چون تو ننگی ، جفتِ آن مقبول روح / چون عِیالِ کافر اندر عَقدِ نوح

مرید شیخ حسن به همسر او می گوید : همانطور که زنی کافر به همسری نوح (ع) درآمده بود . زن ننگینی همچون تو نیز همسر عارفی شده که روحش مقبول درگاه الهی است . [ در آیه 10 سورۀ تحریم آمده است : « خداوند برای کسانی که کافر شده اند مَثَلی آورده است و آن همسر نوح و همسر لوط است که در عقدِ نکاح دو تن از بندگان صالح ما بودند و با آن دو خیانت ورزیدند . و آن دو (با وجود دارا بودن مقام نبوّت) نتوانستند همسران خود را از قهر الهی برهانند و (به آن دو زن) گفته آمد که همراه دوزخیان به دوزخ اندر شوید . » ]

گر نبودی نسبتِ تو زین سرا / پاره پاره کردمی این دَم تو را

اگر تو با خانۀ شیخ ابوالحسن نسبت نداشتی همین الآن شرحه شرحه ات می کردم .

دادمی آن نوح را از تو خلاص / تا مُشَرَّف گشتمی من در قِصاص

و آن نوح زمان را از دست تو می رهاندم تا در قصاص شدن در راه مراد و پیرم به شرف شهادت نایل شوم .

لیک با خانۀ شَهنشاهِ زَمَن / این چنین گُستاخیی نآید زِ مَن

لیکن در خانۀ پادشاه روزگار ، یعنی شیخ ابوالحسن خرقانی چنین گُستاخی و جسارتی از من برنمی آید . [ زَمَن = زمان ، روزگار ]

رَو ، دعا کن که سگِ این موطِنی / ور نه اکنون کردمی من کردنی

ای زن برو شُکر کن که سگِ این درگاهی . واِلّا آنچه لازم است با تو رفتار می کردم . یعنی جواب گُستاخی ات را به اَشدِّ وجه می دادم .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد