جواب گفتن مسلمان آنچه دیده بود به جهود و ترسا | شرح و تفسیر

پس مرا گفت : آن یکی بر طور تاخت / با کلیمِ حقّ و ، نردِ عشق باخت

 به من فرمود : آن یکی یعنی آن جهود با موسای کلیم الله به کوه طور رفت و عشق بازی کرد .

وآن دگر را عیسیِ صاحب قِران / بُرد بر اوجِ چهارم آسمان

و آن دیگری را مسیح فرخنده به اوج آسمان چهارم بُرد . [ قِران = در اصطلاحِ نجومی به اجتماعِ زُحَل و مشتری گفته می شود ( مفاتیح العلوم ، ص 219 ) و به کسی که ولادتش در این وقت باشد صاحبقران گویند . صاحبقران یعنی پادشاه پیروز و مظفر که لقب امیر تیمور بوده است . امّا منظور از قِران در این بیت بخت و اقبال است . ]

خیز ، ای پس ماندۀ دیده ضَرَر / باری ، آن حلوا و یَخنا را بخور

ای مسلمان واپس ماندۀ زیان دیده زود بلند شو و آن حلوا و آبگوشت را بخور . [ یخنا = یخنی ، نوعی غذا شبیه آبگوشت که از گوشت های چربی دار می پختند / پس مانده = مضلوم و ستمدیده ]

آن هنرمندانِ پُر فن راندند / نامۀ اقبال و منصب خواندند

آن دو هنرمند با فضیلت یعنی یهودی و مسیحی در عرصۀ فضایل پیش راندند و نامۀ بخت و مقام والای خود را قرائت کردند . [ کلام مسلمان طنزآمیز و نیش دار است یعنی به ظاهر مدح آنان را گفته و به باطن قدحشان کرده است . ]

آن دو فاضل قضلِ خود دریافتند / با مَلایک از هنر در بافتند

آن دو شخص با فضیلت به فضیلت مطلوب خود رسیدند و به واسطۀ فضل و کمالشان به مصاحبت و همدمی با فرشتگان نایل شدند .

ای سلیمِ گولِ واپس مانده هین / برجِه و بر کاسۀ حلوا نشین

ای مسلمان ساده دل و کودن که جا مانده ای زود از جایت بپَر و کنارِ کاسۀ حلوا بنشین و آن را بخور .

پس بگفتندش که آنگه تو حریص / ای عجب خوردی ز حلوا و خَبیص ؟

آن دو نفر (مسیحی و یهودی) به مسلمان گفتند : عجبا ، ای آزمند ، آیا شیرینی و حلوا را خوردی ؟ [ خَبیص = حلوایی که با روغن و خرما و یا عسل می پزند ]

گفت : چون فرمود آن شاهِ مُطاع / من که بودم تا کنم زآن امتناع ؟

مسلمان گفت : در جایی که آن شاهِ مورد اطاعت ، یعنی حضرت محمد (ص) به من چنین فرمانی داده . من چه کاره هستم که از فرمان او رُخ برتابم ؟ [ مُطاع = فرمانبرداری شده ، کسی که از او اطاعت شود ]

تو جهود از امرِ موسی سرکِشی ؟ / گر بخواند در خوشی یا ناخوشی

مثلاََ تو که جهودی اگر موسی تو را به کاری مطبوع یا نامطبوع امر کند آیا امکان دارد که از امر او سرپیچی کنی ؟

تو مسیحی هیچ از امرِ مسیح / سَر توانی تافت ؟ در خیر و قبیح

و تو ای مسیحی آیا در امور پسندیده و یا ناپسند می توانی از فرمان عیسی رُخ برتابی ؟

من ، ز فخرِ انبیا سر چون کشم ؟ / خورده ام حلوا و ، این دَم سرخوشم

من چگونه از فرمان محمد (ص) که مایۀ افتخار پیامبران است سرپیچی کنم ؟ شما که خواب بودید برخاستم و حلوا را خوردم و الآن هم سرحالم .

پس بگفتندش که وَالله خوابِ راست / تو بدیدی ، وین بِه از صد خوابِ ماست

آن مسیحی و یهودی به آن مسلمان گفتند : سوگند به خدا که خواب صادق را تو دیده ای . و این رویای تو صد مرتبه بهتر و بالاتر از رویای ماست .

خوابِ تو بیداری است ، ای بُوبَطَر/ که به بیداری عیانستش اثر

ای سرمست ، خواب تو عین بیداری است . زیرا که اثر آن در بیداری هم آشکار شده است . [ بُوبَطَر = سرمست ، مغرور ]

درگذر از فضل و از جَلدیّ و فن / کار ، خدمت دارد و خُلقِ حَسَن

تو نیز از فضل و چالاکی و هنر شخصی خود چشم پوشی کن . زیرا کارِ اصلی ، طاعت خدا و خدمت به خلق و داشتن اخلاق پسندیده است . [ جَلّدی = چابکی ، چالاکی ]

بهرِ این آوردمان یزدان بُرون / ما خَلَقتُ الاِنسَ اِلّا یَعبُدون

حضرت حق ما را بدین جهت آفرید که او را عبادت کنیم . چنانکه در قرآن کریم فرموده است . « آدمیان را نیافریدیم جز آنکه مرا پرستش کنند »

سامری را آن هُنر چه سود کرد ؟ / کان فن از بابُ الَّهَش مردود کرد

بگو ببینم مثلاََ زرنگی و گُربُزی سامری چه نفعی برای او داشت ؟ نفعی نداشت جز رسوایی و زیان . زیرا که آن نوع زرنگی باعث شد که از درگاه الهی رانده شود . [ سامری = شرح بیت 3331 دفتر چهارم ]

چه کشید از کیمیا قارون ؟ ببین / که فرو بردش به قعرِ خود زمین

یا مثلاََ ببین که قارون از فنِّ کیمیاگری چه عایدش شد . جز بَدفرجامی و شقاوت . زیرا که زمین او را به اعماق خود فروکشید . [ نام قارون ، چهار مرتبه در قرآن کریم آمده است . ( آیه 76 تا 82 سورۀ قصص ) قارون از قوم موسی (ع) بود و گویا نخستین کیمیاگر بوده است ( مسعودی و ابن ندیم بر این باور بوده اند ) و در نتیجه به مال و مکنتی هنگفت دست یافت . و هر چه قوم موسی (ع) از او خواستند که از این ثروت سرشار به نیازمندان کمک کند . امتناع ورزید و با کبر و غرور مدعی شد که این همه ثروت را از راه دانش خود بدست آورده است . سرانجام این مرد پر نخوت به کام زمین در شد . ]

بُوالحِکم آخِر چه بربست از هنر ؟ / سرنگون رفت او ز کفران در سَقَر

یا مثلاََ ابوالحکم ( = ابوجهل ) از زرنگی و گُربُزی خود چه طرفی بست . بلکه به سبب کفر به قعر دوزخ سرنگون شد . [ سَقَر = نامی است از نام های دوزخ به معنی تابیدن ، مفسران قرآن کریم در ذیل آیه 26 سورۀ مدّثر ، آن را دَرَکه ای از درکاتِ جهنم دانسته اند ( مجمع البیان ، ج 10 ، ص 386 ) / بُوالحِکم = مخفف ابوالحِکم به معنی پدر حکمت ها و علم ها ، کنیه اصلی ابوجهل عمروبن هِشام است . امّا چون علم او فایدتی نکرد و موجب فلاح و نجاح او نگشت کنیه اش به ابوجهل تغییر یافت .]

خود هنر آن دان که دید آتش عِیان / نه کَپِ دَلَّ عَلَی النّارِ الدُّخان

 کسی را باید هنرمند بدانی که آتش را آشکارا ببیند . نه آنکه فقط بگوید تصاعدِ دود دلیل بر وجود آتش است . [ کپ = همان گَپ است به معنی گفتگو کردن / دَلَّ عَلَی النّارِ الدُّخان = دود بر آتش دلالت دارد . در کتب منطقی پی بردن به وجود آتش از طریق رویت دود را دلالت عقلیِ غیر لفظی نامیده اند . ]

منظور بیت : از طریق قیل و قال و بحث های لفظی و استدلالات خشک منطقی نمی توان خداشناس شد . بلکه طریق خداشناسی ، ذوقِ درونی و شهود قلبی است .

ای دلیلت گُنده تر پیشِ لَبیب / در حقیقت از دلیلِ آن طبیب

ای کسی که نزد خردمندان دلیلت از دلیلِ طبیب متعفن تر است . [ لَبیب = خردمند / اطبّا از طریق بُول و سِرگین و خونِ اشخاص به نوع بیماری آنان پی می برند . شکّی نیست که این سه مادّه ، ناپاک و عفن است . مولانا می گوید : دلایل استدلالیان از این هم ناپاک تر است . ]

چون دلیلت نیست جز این ، ای پسر / گوه می خور ، در کُمیزی می نگر

ای پسر چون دلیلی جز این نداری . گّه بخور و به ادرار درنگر . ( کُمیز = ادرار ) [ در اینجا دلایل اصحاب قیل و قال به مرتبۀ بُول و سِرگین تنزّل یافته است . ]

منظور بیت : اگر فقط طریق شناخت حقیقت را پی بردن از اثر به مؤثر بدانی . قهراََ مرتبۀ نازلی داری .

ای دلیلِ تو مثالِ آن عصا / در کَفَت دَلَّ علی عَیبِ العَما

ای کسی که دلیل در دست تو مانند عصایی در دست کور است . همنطور که عصا دلالت بر کوری فرد می کند . توسل به عصای استدلال نیز دلیل بر کوردلی است .

غُلغُل و طاق و طُرُنب و گیر و دار / که نمی بینم ، مرا معذور دار

این همه جنجال و قیل و قال و بگیر و ببند راه انداخته ای که من جایی را نمی بینم . مرا معاف بدارید . [ اصحاب قیل و قال جنجال می انگیزند و دعوی حقیقت می دارند . در حالی که هیچ اند . حکایت بعد در نقد اینان است . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر حکایت بعد