جواب دادن روباه به خر و تحریض کردن او به کسب | شرح و تفسیر

دست داده ستت خدا ، کاری بکن / مَکسَبی کُن ، یاریِ یاری بکن

خدا به تو دست داده است . پس کاری انجام بده . کسبی بکن و به دوستت کمک برسان . [ مَکسَب = کسب ، کاسبی ]

هر کسی در مَکسَبی پا می نهد / یاریِ یارانِ دیگر می کند

هر کس به کار و کسبی بپردازد به دوستانش یاری می دهد .

زآنکه جملۀ کسب نآید از یکی / هم رُروگر ، هم سقا ، هم حایکی

زیرا انجام همۀ کارها از یک نفر برنمی آید . مثلاََ یک نفر نمی تواند هم نجاری کند ، هم سقایی و هم بافتدگی . [ حایک = بافنده ، نسّاج ]

این به هنبازی ست عالَم بر قرار / هر کسی کاری گزیند ز افتقار

جهان با مشارکت همگانی بر پا مانده است . هر کس از روی احتیاج حرفه ای را انتخاب کرده است . ( هَنبازی = انبازی ، مشارکت / افتقار = نیازمندی ، تهیدستی ، در اینجا به معنی احتیاج ) [ قوام جامعۀ بشری به تعاون و تقسیم کار همگانی نیازمند است . هر کس به سبب احتیاج خود و جامعه به حرفه و صنعتی روی آورده است . ]

طبل خواری در میانه ، شرط نیست / راهِ سنّت کار و مَکسب کردنی ست

مفت خواری و اَنگلِ جامعه شدن شرطِ عقل و انصاف نیست . سنّت جهان ( یا سنّت پیامبر ) کسب و کار است . ( طبل خواری = مفت خواری ) [ پیامبر (ص) فرماید : « همانا خداوند تعالی بندۀ مؤمن پیشه ور را دوست دارد » ( میزان الحکمة ، ج 1 ، ص 592 ) . مولانا همیشه به یاران خود سفارش می کرد که از دسترنج خود ارتزاق کنند و گِردِ سؤال و دریوزگی نگردند . چنانکه گوید : ما درِ سؤال را بر یاران خود بسته ایم و اشارت رسول را بر جای آورده که « تا می توانی از درخواست بپرهیز » تا هر یکی به کدِّ یمین و عرق جبین خود یا به کسب و یا به کتابت مشغول باشند و هر که از یاران ما این طریقه را نورزد پشیزی نیرزد . همچنان روز قیامت روی ما نخواهد دیدن ( مناقب العارفین ، ج 1 ، ص 245 ) ]

جواب گفتن خر به روباه که توکّل بهترین کسب هاست

گفت : من بِه از توکّل بَر رَبی / می ندانم در دو عالَم مَکسبی

خر گفت : من در دو جهان کار و کسبی بهتر از توکّل کردن بر پروردگارم سراغ ندارم .

کسبِ شُکرش را نمی دانم ندید / تا کشد شُکرِ خدا رزق و مَزید

من هیچ کسبی را نظیر شُکرِ خدا نمی شناسم زیرا شُکرِ خدا روزی را جذب می کند و بر مقدار آن می افزاید . ( ندید = نظیر ، همتا / مَزید = زیاد کرده شده ) [ اشاره است به آیه 7 سورۀ ابراهیم که توضیح آن در شرح بیت 938 دفتر اوّل آمده است ]

بحثشان بسیار شد اندر خطاب / مانده گشتند از سؤال و از جواب

خلاصه بحث و مجادله میان خر و روباه بالا گرفت بطوریکه از سؤال و جواب متقابل خسته شدند .

بعد از آن گفتش بدان در مَملِکه / نَهیِ لاتُلقُوا باَیدی تَهلُکه

پس از آن روبا به خر گفت : بدان که در کشور خداوند یعنی در این جهان نهی شده اید از اینکه خود را با دست خود به هلاکت افکنید . [ مصراع دوم مقتبس است از قسمتی از آیه 195 سورۀ بقره « … و خود را با دست خود به هلاکت میفکنید … »

صبر در صحرای خشک و سنگلاخ / احمقی باشد ، جهانِ حق فراخ

صبر کردن در هامون خشک . سنگناک حماقت است . در حالی که جهانِ حضرت حق وسیع است .

نقل کن زینجا به سویِ مرغزار / می چَر آنجا سبزه گِردِ جویبار

از این صحرای خشک و سنگلاخ به سوی چمنزار کوچ کن و در آنجا در میان چمنزارهای کنارِ جویبار چرا کن . [ می چَر = چرا کن ]

مرغزاری سبز مانندِ جنان / سبزه رُسته اندر آنجا تا میان

چمنزاری سبز و خرّم همچون باغ های بهشتی است و سبزه ها در آن ناحیه تا کمر روییده است . [ جنان = جمع جنّت به معنی باغ و بهشت ]

خرّم آن حیوان که او آنجا شود / اُشتر اندر سبزه ناپیدا شود

خوشا به حالِ حیوانی که بدانجا رود همان جایی که شتر در لابلای سبزه زارانش گم می شود .

هر طرف در وی یکی چشمۀ روان / اندرو حیوان مُرَّفّه در امان

در آن ناحیۀ با صفا از هر گوشه ای چشمه ای جریان دارد . در آن جا حیوانات در کمالِ امنیت و راحتی به سر می برند .

از خری ، او را نمی گفت : ای لعین / تو از آنجایی ، چرا زاری چنین ؟

اما آن خر از روی نادانی به روباهِ مکّار نمی گفت : ای ملعون ، تویی که از آن چمنزاری ، پس چرا اینقدر لاغری ؟

کو نشاط و فَربِهی و فَرِّ تو ؟ / چیست این لاغر تنِ مُضطرِّ تو ؟

کو آن نشاط و چاقی و رونقِ تو ؟ این اندام لاغر و درماندۀ تو دیگر چیست ؟

شرحِ روضه گر دروغ و زُور نیست / پس چرا چشمت از او مخمور نیست ؟

اگر توصیفِ تو از آن بوستان ، یاوه و دروغ نیست . پس چرا چشمانت از صفای آن بوستان مست و خمارآلود نیست ؟ [ روضه = گلشن ، گلستان / زُور = دروغ و یاوه / مخمور = مست ، خمارآلود ]

این گدا چشمی و این نادیدگی / از گدایی توست ، نه از بَگلَربَگی

این حرص و نَدید بَدید بودن از گدا صفتی ناشی می شود نه از بزرگی و آقایی تو . [ گداچشمی = حرص ، چشم طمع به مال دیگری داشتن / نادیدگی = مفلسی ، نَدید بَدید بودن / بَگلَربَگی = سروری ، بزرگی ، ریاست ]

چون ز چشمه آمدی ، چونی تو خشک ؟ / ور تو نافِ آهویی ، کو بویِ مُشک ؟

اگر واقعاََ از چشمه می آیی . پس چرا اینقدر خشکی ؟ و اگر تو نافۀ معطر آهویی ، پس کو بوی دلاویز مُشکت ؟ [ این ابیات نقدِ مدعیان عاری از حقیقت است ]

زآنکه می گویی و شرحش می کنی / چون نشانی در تو نآمد ؟ ای سَنی

ای بلند مرتبه ، چرا در بارۀ چیزی که می گویی و تعریفش می کنی نشانی در تو نیست ؟ ( سَنی = رفیع ، بلند مرتبه )  [ البته باید خر مشتِ روباه را اینگونه باز می کرد و حیله اش را آشکار می نمود ولی به سبب نادانی نتوانست چنین کند . احوال آدمیان خر سیرت و روباه صفت نیز بدین گونه است . بخش بعدی در بیان مدعیان عاری از معناست . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد