تفاوتِ عقول در اصل از تعلّم و ریاضت و تجربه است | شرح و تفسیر

هست عقلی همچو قرصِ آفتاب / هست عقلی کمتر از زُهره و شِهاب

عقلی هست که مانندِ چشمۀ خورشید است و در مقابل عقلی هم وجود دارد که از زهره و شهاب هم کم نورتر است . [ زهره = شرح بیت 752 دفتر اوّل ]

هست عقلی چون چراغی سَرخوشی / هست عقلی چون ستارۀ آتشی

عقلی هست که مانندِ چراغِ روشن و خوش سوز است و نیز عقلی وجود دارد که مانندِ یک جرقۀ آتش است . [ چراغِ سَرخوش = چراغِ درخشان و خوش سوز ]

ز آنکه ابر از پیشِ آن چون واجهِد / نورِ یزدان بین خِرَدها بر دهد

زیرا وقتی که ابر از مقابلِ آن عقل واپس رود . به عقلی مبدّل می شود که هم تجلیّاتِ الهی را می بیند و هم به سایرِ عقول ، نورِ معرفت می بخشد . ( یزدان بین = بینندۀ یزدان ) [ هر گاه ابرِ مقتضیاتِ بشری و حجاب های دنیوی زائل شود . چنین عقلی خدابین می شود و دیگران را نیز ارشاد می کند و به عقولشان معرفت می بخشد . ]

عقلِ جزوی عقل را بَدنام کرد / کامِ دنیا مرد را بی کام کرد

عقل جزوی ( = عقل معاش ، عقلِ ظاهربین ) موجبِ بدنامی عقلِ کُلّی ( = عقلِ معاد ، عقلِ باطن بین ) شده است . و کامروایی های دنیوی و مادّی آدمی را از کامروایی های اُخروی و معنوی محروم کرده است .

آن ز صیدی ، حُسنِ صیّادی بدید / وین ز صیّادی ، غمِ صیدی کشید

عقلِ کُلّی به سببِ صید شدن بوسیلۀ صیّادِ جهانِ هستی ، زیبایی و جمالِ او را دیده است . امّا عقلِ جزوی چون صیّادِ صیدهای حقیر شده در غمِ آن صیدها گرفتار آمده است . [ عارفان بِالله که صاحبانِ عقولِ کُلّی هستند خود را به مقامِ تسلیم و فنا رسانده اند و نَمِ وجودِ خود را به یَمِ بیکرانِ حضرتِ حق متّصل کرده اند . از اینرو جمالِ الهی را شهود می کنند . امّا صاحبانِ عقولِ جزوی دل در گروِ دنیای دون و حُطامِ ناچیزِ آن بنهاده اند و هر آن در صددِ صیدِ لذّاتِ و مُشتهیاتِ زودگذرِ آن بنشسته اند . ]

آن ز خدمت ، نازِ مخدومی بیافت / وین ز مخدومی ز راهِ عِز بتافت

عقل کلی و یا صاحبِ عقلِ کلی به سببِ خدمت و عبادت به مقامِ سَروری و مخدومی رسید . در حالی که عقلِ جزوی و یا صاحب عقلِ جزوی به سببِ علاقه به سروری و مخدومی دنیوی از راهِ عزّت و سربلندی به بیراهه افتاد . ( مخدومی = در اینجا یعنی موردِ خدمت واقع شدن ) [ عزّت و شرفِ حقیقی در خدمت به حقیقت و عبادت و بندگی راستین است . در آیه 8 سورۀ منافقون ، حق تعالی می فرماید : « … و عزّت و سربلندی ، خاصِ خداوند است و رسولش و مؤمنان . ولی منافقان ندانند . ]

آن ز فرعونی اسیرِ آب شد / وز اسیری ، سِبط صد سهراب شد

عقل جزوی و یا صاحبِ عقلِ جزوی به سببِ داشتن خویِ فرعونی گرفتارِ آبِ هلاکت شد . امّا بنی اسرائیل به سببِ اسارت ، به صد سهراب مبدّل شدند . [ سِبط = فرزند ، نواده / سهراب شدن = در اینجا کنایه از قدرت یافتن و پهلوان شدن است / عدد «صد» نیز نشان دهندۀ کثرت است . ]

لَعبِ معکوس است و فَرزین بندِ سخت / حیله کم کُن کارِ اقبال است و بخت

تدبیرِ الهی درست مانندِ یک بازی وارونه و فرزین بندِ محکم است . حیله گری مکن که رستگاری و سعادت تنها از اقبال و بختِ الهی حاصل می شود . [ حق تعالی که خیرالماکرین است دنیا را به گونه ای قرار داده که صاحبانِ عقولِ جزییه را مفتون و مخدوعِ خود می کند و هر چند که آنان خود را زیرکِ بی همتا بدانند . امّا مکرِ الهی آنان را در نطعِ شطرنجِ حیات ، مات می کند . ]

بر خیال و حیله کم تَن تار را / که غنی رَه کم دهد مکّار را

اینقدر به خیالاتِ خام و نیرنگ های خود تمسُک مجو . زیرا خداوندِ غنی ، نیرنگباز را به حریمِ خود راه ندهد . [ تنیدن تار = در اینجا کنایه از توسّل و تمسّک جُستن است . ]

مکر کُن در راهِ نیکو خدمتی / تا نبوّت یابی اندر اُمّتی

در راهِ خدمتِ نیک مَکر بکار ببر تا در میانِ مردم به مقامِ نبوّت برسی . [ مراد از «مکر» در اینجا تدبیر است و مراد از «نبوّت» در اینجا مقامِ ارشاد و هدایت است . ]

منظور بیت : اگر در راهِ اعمالِ نیک بکوشی به مقامِ ارشاد برسی .

مکر کُن تا وارَهی از مکرِ خَود / مکر کُن تا فرد گردی از جسد

مکر الهی (تدبیر) را بکار ببر تا از مکرهای زیانبارِ خود نجات یابی . مَکری بکار ببر تا از جسم و جسمانیّات جدا شوی . [ آدمی تمامِ مکر و تدبیر خود را در راهِ نیل به دنیا بکار می برد . امّا اگر او با تدبیرِ الهی زندگی کند از جمیعِ مهالکِ نفسانی می رهد و حاکم بر مقتضیّاتِ جسم و جهانِ مادّی می شود . ]

مکر کن تا کمترین بنده شوی / در کمی رفتی ، خداونده شوی

مِکر بکار بگیر تا کمترین بندۀ حضرتِ حق شوی . اگر فروتنی و خاکساری را پیشۀ خود کنی به مقامِ سَروری خواهی رسید .

روبَهی و خدمت ای گُرگِ کهُن / هیچ ، بر قصدِ خداوندی مَکُن

ای گُرگِ کُهنه کار ، هرگز حیله گری و خدمت را به قصدِ سروری در هم نیامیز . یعنی اگر خدمت و عبادت می کنی آن را خالصاََ لوجه الله انجام بده نه آنکه عبادت و خدمت را وسیلۀ فریبِ مردم قرار دهی و در پی ریاست و سروری برآیی . [ روبَهی = روباه بودن ، کنایه از حیله گری است ]

لیک چون پروانه در آتش بتاز / کیسه یی ز آن بر مدوز و پاک باز

اما باید مانندِ پروانه به سوی آتش پرواز کنی یعنی باید عاشقانه به طرفِ آتشِ خدمت و عشقِ حقیقی بشتابی . و هرگز در این راه متوقّعِ پاداش و مواهبِ دنیوی نباشی . و هر چه داری در راهِ خدمت به خدا و خلق و عبادتِ حق ، خالصانه نثار کنی . [ کیسه دوختن = برای دریافت چیزی آماده شدن ، توقع و طمع داشتن / پاک باز = پاک و خالص بباز ]

زور را بگذار و زاری را بگیر / رحم سویِ زاری آید ای فقیر

قدرتِ شخصی خویش را رها کُن و به ناله و تضرّعِ درگاهِ الهی روی آور . زیرا ای فقیر ، رحمتِ الهی به سویِ ناله و تضرّعِ بنده می رود .

زاریِ مضطرِّ تشنه معنوی ست / زاریِ سردِ دروغ ، آنِ غوی ست

برای مثال ، ناله و زاری کسی که از شدّتِ تشنگی ( خواهشگری ) درمانده شده ، حقیقی و از صمیمِ دل است . اما شخصِ گمراه ، ناله و زاری سرد و دروغین سَر می دهد . [ غَوی = گمراه ]

گریۀ اِخوانِ یوسف حیلت است / که درونشان پُر ز رَشک و علّت است

چنانکه گریه برادرانِ حضرتِ یوسف (ع) حیله ای بیش نبود . زیرا سینۀ آنان پُر از کینه و سایر بیماری های روحی و اخلاقی بود . [ وقتی برادرانِ یوسف (ع) او را به چاه افکندند از روی حیله با چشمی گریان به نزدِ پدرِ خود ( یعقوب ) آمدند . آیه 16 سورۀ یوسف می گوید : « و شامگاه ( برادرانِ یوسف ) به نزدِ پدرِ خود بیامدند گریان » ]

شرح و تفسیر

 بخش قبل                     بخش بعد                    حکایت بعد