بیان مَثَل شیطان بر درِ رحمان از زبان آن مُغ | شرح و تفسیر

هیچ کس در مُلکِ او بی امرِ او / در نیفزاید سرِ یک تایِ موی

در قلمرو او هیچکس بدون فرمانِ او به اندازۀ سرِ یک تارِ مو نمی تواند چیزی بیفزاید . [ هر چیزی که مخلوق می آفریند آن نیز آفریدۀ خداوند است . ]

ممُلک ، مُلکِ اوست ، فرمان آنِ او / کمترین سگ بر در آن شیطانِ او

سلطنت ، سلطنتِ اوست . و فرمان ، فرمانِ او . کمترین سگ در درگاهِ الهی شیطان است که مخلوق اوست .

ترکمان را گر سگی باشد به دَر / بر درش بنهاده باشد رُو و سر

برای مثال ، اگر ترکمان سگی داشته باشد . آن سگ بر آستانِ خانۀ او سر می نهد .

کودکانِ خانه دُمَش می کشند / باشد اندر دستِ طفلان خوارمند

اطفالِ آن خانه می آیند ( به جهت بازی ) دُمِ آن سگ را می کشند و آن سگ در دستِ اطفال خوار و نرمخوست .

باز اگر بیگانه یی مَعبَر کند / حمله بر وَی همچو شیرِ نَر کند

اما همینکه غریبه ای از آن حدود بگذرد آن سگ مانندِ شیرِ نَر به او حمله می کند . [ مَعبَر = عبور کردن ]

که اَشِدّاءُ عَلَی الکُفّار شد / با ولی گُل ، با عَدُو چون خار شد

زیرا آنان بر کافران سختگیرند و با دوست همچون گُل اند و با دشمن مانندِ خار . [ مصراع اول ، اشاره است به قسمتی از آیه 29 سوره فتح . « محمد فرستاده خداست و آنان که با وی اند . بر کافران سختگیر و با خود شفیق و مهربانند … »

ز آبِ تُتماجی که دادش تُرکمان / آن چنان وافی شده ست و پاسبان

زیرا طعام ناچیزی که ترکمان به آن سگ می دهد . سگ آنگونه وفادار و نگهبان شده است . [ تُتماج = نوعی آش که از آرد می پختند . در اینجا مراد غذای اندک و ناچیز است . ]

پس سگِ شیطان که حق هستش کند / اندر او صد فکرت و حیلت تند

پس شیطان همچون سگ است که خدا او را آفریده و در وجودِ او افکار و حیله های فراوانی سرشته است . [ سگِ شیطان = شیطانی که مانند سگ است ]

آبِ رُوها را غذایِ او کند / تا بَرَد او آبِ رویِ نیک و بد

خدا آبروی عموم مردم را غذای شیطان قرار داده است . تا او آبروی افراد صالح و طالح را ببرد .

آبِ تُتماج ست آبِ رویِ عام / که سگِ شیطان از آن یابد طعام

آبروی جمیع مردمان ، آبِ تُتماج شیطان است . شیطان همچون سگ از آن ارتزاق می کند .

بر درِ خرگاهِ قدرت جانِ او / چون نباشد حکم را قربان ؟ بگو

حال که بقای شیطان مرهونِ عنایت الهی است . چرا جانِ او قربانی امرِ خدا نباشد ؟ حواب بده .

گلّه گلّه از مُرید و از مَرید / چون سگِ باسط ذِراعَی بِالوَصید

همه کس ( اعم از شیطان و انسان ) از فرمانبر و نافرمان ، دسته دسته مانندِ سگِ اصحاب کهف در درگاه الهی به سر برند . [ مَرید = نافرمان ، سرکش / باسط = گسترنده ، گشاینده / ذِراعَی = دست از آرنج تا انگشت / وصید = آستانۀ درِ خانه و غار ]

بر درِ کهفِ الوهیّت چو سگ / ذرّه ذرّه اَمرجُو بر جَسته رگ

همه مانندِ سگِ اصحابِ کهف بر آستانۀ غارِ آلوهیّت مو به مو مشتاق و جویایِ فرمان حضرت حق اند .

ای سگِ دیو امتحان می کن که تا / چون درین رَه می نهد این خلق پا ؟

ای شیطانی که همچون سگی ، امتحان کن ببین مردم چگونه گام در راهِ من می گذارند ؟

حمله می کن ، منع می کن ، می نگر / تا که باشد مادّه اندر صدق و نر

به کسانی که در راهِ من گام می گذارند . حمله کن و آنان را از راهِ من بازدار . و بنگر که در راهِ صِدقِ ایمان ، کدام یک مرد سلوک است و کدام یک مُخنّثِ بی حمیّت . [ از اینجا به بعد مولانا در بارۀ نقشِ شیطان در جهان و ضرورت وجودِ او سخنانی دارد که قبلاَ نیز بصورت مفصّل تر در شرح ابیات 2672 تا 2699 دفتر دوم آمده است . ]

پس اَعوذ از بهرِ چه باشد ؟ چو سگ / گشته باشد از تَرَفُّع تیز تَک

پس چه موقع می گویند : « پناه می برم به خداوند از دستِ شیطانی که از درگاه الهی رانده شده است » . موقعی که سگ (شیطان) در حمله چابک باشد . [ تَرَقُّع = برتری جویی ، در اینجا به معنی حمله و تهاجم / تیزتَک = دوندۀ سریع ]

این اَعوذ آن است کِای تُرکِ خَطا / بانگ برزن بر سگت ، ره برگُشا

ذکر اَعُوذُ بِالله … بدین معنی است که آن تُرکِ شهر «ختا» نهیبی بر آن سگِ خود بزن و راه را برایم باز کن . [ خَطا = ختا ، شهری معروف است در ترکستان . ]

منظور بیت : رفتن به درگاه الهی به این آسانی ها نیست . چون بر این درگاه سگی پُر صولت و مهاجم به نامِ شیطان نگهبانی می دهد . وقتی که سالک با تهاجم آن سگ روبرو می شود به صاحب درگاه یعنی حضرت حق پناه می جوید و اگر این پناه جستن ، حقیقی باشد و نه لقلقۀ لِسان ، آن سگ آرام می گیرد .

تا بیایم بر درِ خرگاهِ تو / حاجتی خواهم ز جُود و جاهِ تو

تا به سراپردۀ تو درآیم و از فضل و بزرگواری تو نیازی بخواهم .

چونکه تُرک از سَطوَتِ سگ عاجز است / این اَعوذ و این فغان ناجایز است

هر گاه آن تُرک (صاحب سگ) از دفعِ حملۀ سگ درمانده باشد . این پناه جُستن و این ناله و شیون روا نیست . [ سَطوَت = حمله ، تهاجم ]

تُرک هم گوید : اعوذ از سگ ، که من / هم ز سگ درمانده ام اندر وطن

آن تُرک هم می گوید : من نیز از دست این سگ پناه می برم . زیرا من در موطنِ خود از دفع تهاجم سگ عاجز شده ام .

تو نمی یاری بر این در آمدن / من نمی آرم ز در بیرون شدن

نه تو قدرت و جرأت آمدن به درگاه مرا داری . و نه من جرأت بیرون آمدن از درگاه خود را .

خاک اکنون بر سرِ تُرک و قُنُق / که یکی سگ هر دو را بندد عُنُق

حال که وضع بدین منوال است خاک بر سر تُرک و مهمان او که یک سگ ، گردن هر دو را بسته است . یعنی هر دو را مستأصل کرده است . [ قُتُق = مهمان ، کلمه ترکی است / عُنَق = گردن ]

حاشَ لِلّه ، تُرک بانگی برزند / سگ چه باشد ، شیرِ نَر خون قی کند

پناه بر خدا که اگر آن تُرک بانگی بزند . سگ که هیچ ، شیر نَر هم از ترس بانگِ مهیب او خون استفراغ می کند .

ای که خود را شیرِ یزدان خوانده ای / سال ها شد ، با سگی درمانده ای

ای کسی که خود را شیر خدا می نامی . سالیان سال است که در دست سگی اسیر و درمانده شده ای . [ این بیت و بیت بعدی خطابِ مولانا به کسانی است که در دستِ شیطانِ نَفس اسیرند . و در عین حال خود را اَجلّۀ امم و زبدۀ ملل می دانند . ]

چون کند این سگ برای تو شکار ؟ / چون شکارِ سگ شده ستی آشکار؟

این سگ چگونه برای تو شکار کند در حالی که خودِ تو آشکارا شکار این سگ شده ای . [ به جای اینکه تو نَفسِ شیطانی را در جهت مقاصد الهی بکار گیری . نَفس ، تو را اسیر خود کرده است . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد