بیان آنکه مجموع عالم ، صورت عقل کل است | شرح و تفسیر

چون کسی به عقلِ کُل ، کُفران فزود / صورتِ کُل پیشِ او هم سگ نمود

هر کس که نسبت به عقلِ کُل ، ناسپاسی کند . یعنی هر کس با حقیقتِ عالَم بستیزد . صورتِ عقلِ کُل در نظر او به صورتِ سگ جلوه می کند . یعنی همه چیز را غیر حقیقی می بیند و بدینسان دچار اضطراب و عذاب می شود .

صلح کن با این پدر ، عاقی بِهل / تا که فرشِ زَر نماید آب و گِل

با این پدر یعنی با حقیقتِ عالَم که از آن به عقلِ کُل تعبیر می شود آشتی کن و نافرمانی را رها کن . تا این زمین که منبعِ این آب و گِل است در نظرت به صورتِ فرش زرّین جلوه کند . ( عاقی = سرکشی ، نافرمانی / بِهِل = ترک کن ، واگذار ، فعل امر از مصدر هِلِیدن ) [ برخی نیز «فَرش» را «فَرَّش» خوانده اند . در اینصورت معنی مصراعِ دوم اینست : تا فرّ و جلالِ عقلِ کُل ، آب و گِل انسان را به زَرِ معنویت مبدّل کند . ]

پس قیامت ، نقدِ حالِ تو بُوَد / پیشِ تو ، چرخ و زمین مُبدَل شود

پس هر گاه تو با عقلِ کُل ( = حقیقت عالَم ) ستیز و نزاع نکنی و همراه و موافقِ او باشی . قیامت نیز با احوالِ تو سازگار می شود . و در آن صورت ، آسمان و زمین در نظرت دگرگون می گردد . [ نقدِ حال شدنِ قیامت = منظور اینست که : قیامت در تو ظهور می کند . زیرا تو با همراه شدن حقیقت ، حجابِ دنیا را واپس زده ای و به قیامت نائل شده ای . و در آن صورت زمین و آسمان و همۀ موجودات که در نشئۀ قیامت ، تحوّلِ ماهُوی پیدا می کنند . برای تو در همین جهان ، متبدّل می شوند . [ توضیح قیامت در شرح بیت 1481 دفتر چهارم . مصراع دوم اشاره است به آیه 48 سورۀ ابراهیم « روزی که این زمین به زمینِ دیگر مبدّل گردد و این آسمان ها به آسمانی دیگر . و همگان برای خداوندِ یگانۀ چیره ، آشکار شوند » ]

من که صُلحم دایماََ با این پدر / این جهان چون جَنّت استم در نظر

من از آنرو که همواره با این پدر ، یعنی با عقلِ کُل ( = حقیقت عالَم ) در صلح و سازگاری به سر می برم . این جهان در نظرم همچون بهشت است . همانطور که گفته شد این ابیات از زبان آن زاهد است . او می گوید : چون از نظرگاهِ حقیقت به جهان می نگرم هیچ امری ، دلِ او را از جای نمی کند و مشوّش و پریشانش نمی سازد . ]

هر زمان ، نو صورتی و نو جمال / تا ز نو دیدن فرو میرد ملال

من در هر لحظه ، شکلی نو و زیبایی و جمالی تازه می بینم . و بر اثرِ دیدنِ آن شکل و جمالِ تازه ، دلتنگی و ملالتم از میان می رود . [ صوفیه و عرفا طبقِ قاعدۀ تبدّلِ امثال ( = شرح بیت 1142 دفتر اوّل ) عقیده دارند که همه چیز در این جهان در حالِ تغییر و شدن است . از اینرو دیدگاهِ عرفانی ، شخص را « تازه بین » می کند و از کهنه بینی نجات می بخشد . ]

من همی بینم جهان را پُر نَعیم / آب ها از چشمه ها جوشان مُقیم

من چهان را پُر از نعمت می بینم و مشاهده می کنم که آب از چشمه ساران در حالِ جوشیدن است .

بانگِ آبش می رسد در گوشِ من / مست می گردد ضمیر و هوشِ من

صدای آبِ آن چشمه ساران به گوشِ من می رسد و دل و جانِ من از آن صدا مست می شود .

شاخه ها رقصان شده چون تایبان / برگ ها کف زن مِثالِ مُطربان

شاخه های درختان مانندِ توبه کاران به رقص درآمده اند . و برگِ درختان مانندِ رامشگران دست افشانی می کنند . [ تایب = تائب ، توبه کننده ، منظور اینست : آن دسته از توبه کنندگانی که توبۀ نصوح می کنند و از اینکه به راهِ حقیقت آمده اند بقدری شادمان می شوند که به رقص و دست افشانی می پردازند . ]

برقِ آیینه ست لامِع از نَمَد / گر نماید آینه تا چون بُوَد

برای مثال ، اگر آینه ای را در نَمدی بپوشانی . باز برقِ آن از پشتِ نَمَد نمایان می گردد . حال اگر آینه از پوششِ نمدین بیرون آورده شود ببین چه نوری ساطع می کند ؟ ( لامع = درخشان ) [ قلبِ انسانِ کامل ، همچون آینه ای صاف و شفّاف است که پرتوِ آن حتّی از حجاب های تو بر تویِ جسمانیات هویدا می گردد و دنیایی را روشن می کند . برخی از شارحان «آینه» را در اینجا ذاتِ الهی دانسته اند که در حُجُبِ تعیّنات و کثرات تجلّی می کند . و اگر این تعیّنات رفع گردد انوارش عقل و هوش را محو می سازد ( شرح مثنوی ولی محمّد اکبرآبادی ، دفتر چهارم ، ص 146 ) ]

از هزاران می نگویم من یکی / ز آنکه آگندست هر گوش از شکی

من از هزاران نکته و سِرّی که دیده ام . حتّی یک نکته و سِرّ هم نمی گویم . زیرا هر گوشی از نوعی شکّ و تردید پُر شده است . یعنی از بس ، گوش ها از شکّ و شُبهه انباشته شده است . نمی توانند سخنان حقیت آموز مرا بشنوند .

پیشِ وَهم این گفت ، مژده دادن است / عقل گوید : مژده چه ؟ نقدِ من است

در نزدِ اسیرانِ وَهم ، سخنانِ حقیقت نشانِ من ، نوعی مژده دادن است . در حالی که صاحبانِ عقلِ معاد می گویند : مژدۀ دیگر چیست ؟ این سخنانِ حقیقت آموز نقدِ حالِ من است . [ وقتی یک عارف ، سخنانی در بابِ حقیقت می گوید . صاحبانِ عقلِ جزیی ، آن را در حدِّ علم الیقین و رأی و نظر تلقّی می کنند . در حالیکه صاحبانِ عقلِ معاد و عارفانِ بالله می گویند این سخنان راز گشا ، فقط لفظ و کلمه نیست بلکه معنایی است که ما عیناََ مشاهده کرده ایم و آنرا در حدِّ عین الیقین در روح و روانِ خویش تجربه کرده ایم . ]

شرح و تفسیر

 بخش قبل                    حکایت بعد                     بخش بعد