بیان آنکه عقل و روح در آب و گِل محبوس اند | شرح و تفسیر

عالَمِ سِفلی و شهوانی درند / اندرین چَه گشته اند ، از جُرم ، بند

آن دو به عالَمِ پست و شهوت آلود افتاده اند و به سببِ ارتکابِ گناه در زندان (دنیا) به بند کشیده شده اند . [ سِفلی = پایین ، پست ، دانشمندان قدیم ، عالَمِ سِفلی ( و یا سُفلی ) را بر زمین اطلاق می کرده اند . مقابلِ آن عالَمِ عِلوی ( و یا عُلوی ) است که به افلاک و اجرامِ سماوی اطلاق می شد ( رسائل اخوان الصفا ، ج 2 ، ص 27 به بعد ) . امّا مراد مولانا از عالم سِفلی در اینجا ، جهان مادّی است اعم از افلاک و زمین . ]

سِحر و ضِدِّ سِحر را بی اختیار / زین دو آموزند نیکان و شِرار

افراد نیک و بَد بی آنکه حقِ آموختن سِحر و ضدِ سِحر را از کسی داشته باشند . باید آن را از این دو فراگیرند . [ شِرار = بَدان ، مردم بَد ، جمع شریر ]

لیک اوّل پند بدهندش که هین / سِحر را از ما مَیاموز و مچین

ولی آن دو ( هاروت و ماروت ) به کسی که می خواهد فن ساحری را بیاموزد پند می دهند که بهوش باش ، مبادا از ما سِحر بیاموزی .

ما بیاموزیم این سِحر ای فلان / از برایِ اِبتلا و امتحان

زیرا ای فلانی ، ما این فن را برای ابتلا و آزمایشِ مردم به آنان می آموزیم .

کامتحان را شرط باشد اختیار / اختیاری نَبوَدت بی اقتدار

زیرا اختیار و اراده شرطِ امتحان است . و قهراََ بدونِ داشتن قدرت انتخاب نمی توانی صاحبِ اختیار باشی .

منظور بیت : اگر انسان اختیار نداشت خداوند هرگز او را به بوتۀ امتحان و ابتلا وارد نمی کرد . پس اینکه در آیاتِ قرآنی تصریح شده است که خداوند شما را مورد ابتلا و امتحان قرار می دهد . بطور ضمنی اختیار و ارادۀ انسان را تأکید کرده است . ]

میل ها همچون سگانِ خفته اند / اندریشان خیر و شَر بنهفته اند

امیالِ آدمی مانندِ سگانی خفته اند که نیکی و بدی را در وجودشان پنهان کرده اند . یعنی خواسته های نفسانی و غریزی انسان وقتی که شرایط ظهور پیدا نکند بطور مکتوم و بالقوه در او قرار دارد . اگر شرایط ظهور یابد یا به صورت ویرانگر آشکار می شود و یا به صورت سازنده .

چونکه قدرت نیست ، خفتند این رده / همچو هیزم پاره ها و تن زده

این گروه یعنی آدمیان تا وقتی که قدرت و امکان برآوردن خواسته ها و امیال خود را نداشته باشند مانندِ قطعاتِ هیزم ، خاموش و بی حرکت به خواب فرو می روند . یعنی هیچ آزاری از سویِ آنان صادر نمی شود . ( رده = صف ، دسته ، گروه ) [ امام علی (ع) مردم را به چهار دسته تقسیم کرده اند و در بارۀ نخستین دستۀ آنان می فرماید : « دسته ای از مردم کسانی هستند که هیچ چیز آنان را از تباهی و فساد بازنمی دارد جز درماندگی و کُندیِ تیغ و کمی امکاناتشان » ( نهج البلاغه فیض الاسلام ، خطبِ 32 ، فقرۀ 3 ) یعنی عدمِ آزارشان از رویِ وارستگی روحی نیست بلکه به خاطرِ ضعف و ناتوانی است . چنانکه هر گاه بر بدی تمکّن یابند گزندشان به همگان می رسد . ]

تا که مُرداری درآید در میان / نفخِ صورِ حرص کوبد بر سگان

امّا همینکه لاشه ای در برابرشان پیدا شود . حرص و طمعِ آن سگان را به شدّت برمی انگیزد . [ نفخ صور = شرح بیت 746 دفتر اوّل . امّا در اینجا تعبیری است مبالغه آمیز از انگیزش و تحرّکِ آن سگان خفته . چنانکه وقتی اسرافیل در شیپورِ خود می دمد همۀ مُردگان از جای خود برمی خیزند . ]

چون در آن کوچه خری مُردار شد / صد سگِ خفته بِدان بیدار شد

چنانکه مثلاََ هر گاه در کوچه ای که سگانِ خفته مقیم اند . لاشۀ خری افتاده باشد . گلّۀ سگانِ خفته به خاطرِ آن بیدار می شوند . [ بسیاری از آدمیان بی آزارند نه به خاطرِ اخلاقِ متعالی و خصایل نیکشان . بلکه به سببِ نداشتن موقعیّت و امکانات . در اینجا مراد از «مُردار خَر» جیفۀ دنیوی و قدرت و امکاناتِ      ظاهری . و «سگان خُفته» کنایه از مردمان شریر و پلیدی است که تا وقتی که قدرتی نیافته اند خموش و بی آزارند . امّا همینکه به امکاناتی دست یازند هیچ حد نشناسند . ]

حرص هایِ رفته اندر کتمِ غیب / تاختن آورد ، سر بر زد ز جیب

حرص های نهفته در ضمیرِ آدمی ناگهان سر از گریبان درآورند و بتازند . [ کتم = پنهان کردن و پوشیده شدن / کتمِ غیب = جهان پوشیده و عالمِ غیب ، در اینجا مراد از آن ضمیرِ آدمی است که پوشیده است و به چشم نیاید . ]

مو به موی هر سگی دندان شده / وز برایِ حیله دُم جُنبان شده

هر تارِ موی سگی نیز به دندانی تبدیل می شود . اما برای مکر و حیله دُم تکان می دهد . یعنی به سگِ دیگر نشان می دهد که قصدِ تهاجم دارد .

نیمِ زیرش حیله ، بالا آن غضب / چون ضعیف آتش ، که یابد او حَطَب

نیمۀ زیرینِ آن سگ ، حیله و نیرنگ است و نیمۀ زَبَرینِ او ، خشم و غضب . درست مانندِ آتشی ضعیف که رویِ آن هیزم ریخته باشند . یعنی همینکه هیزم روی آتشِ ضعیف بگذاری زبانه می گردد و تند و خروشان می گردد . نَفسِ انسان نیز همینگونه است . به محضِ آنکه فرصتی یابد نیرومند و مخرّب می گردد . [ حَطَب = هیزم ]

شعله شعله می رسد از لامکان / می رود دودِ لَهَب تا آسمان

از عالَمِ ناپیدای باطنی دَم به دَم شعله هایی بدان آتش می رسد و آن را چنان شعله ور می سازد که دودِ زبانۀ آن نیز حتّی به آسمان سر می کشد . ( لَهَب = شعله ، زبانۀ آتش ) [ هر آتشی که در باطن افروخته شده باشد .  منشأ آن عالمِ غیب است . خواه آتش عشق باشد و یا آتش شهوت . ]

صد چنین سگ اندر این تن خفته اند / چون شکاری نیست شان بنهفته اند

سگانِ بسیاری در کالبدِ آدمی خوابیده اند . منتهی چون صیدی پیدا نکرده اند پوشیده و پنهان به نظر می رسند . [ اوصافِ مذمومی چون حِرص ، حِقد ، حَسَد ، بغض و عداوت در ضمیر هر کسی مخفی است . اگر شرایط ظهور پیدا کند به شدّت خود را نشان دهد . این اوصاف به خاطر خصوصیتِ تهاجمی آن به سگ تشبیه شده است . ]

یا چو بازان اند دیده دوخته / در حجاب ، از عشقِ صیدی سوخته

یا اینکه امیالِ نهفته در آدمی مانندِ بازانِ شکاری هستند که چشمانشان را با سرپوشی بسته اند و در زیرِ آن سرپوش در سودای شکار دچارِ تب و تاب اند .

تا کُلَه بردارد و بیند شکار / آنگهان سازد طوافِ کوهسار

همچنان دچارِ تب و تاب اند تا سرپوش را از سرشان بردارند و شکار را ببینند . در آن لحظه است که برای گرفتنِ شکار در دشت و کوهسار چرخ می زنند . [ در دو بیتِ فوق امیالِ نهفته در آدمی به بازانِ شکاری تشبیه شده است . زیرا مربیّانِ باز ، سرپوشی بر سرِ آنها می گذارند تا جایی را نبینند و سپس سرپوش را بر می دارند و شکار به آنها نشان می دهند . ]

شهوتِ رنجور ساکن می بُوَد / خاطرِ او سویِ صحّت می رود

امیال و شهوات بیمار ، فرو خفته است و تمامِ حواسِ او فقط متوجه یافتن صحّت و تندرستی است .

چون ببیند نان و سیب و خربزه / در مَصاف آید مزه و خوفِ بَزَه

اما هر گاه چشمِ بیمار به نان و سیب و خربزه بیفتد . میل به خوردن آنها از یک سو و ترس از زیان آن ها از سویی دیگر با یکدیگر به نزاع برمی خیزند . یعنی بیمار که باید از بسیاری مأکولات پرهیز کند تا وقتی که طعامی جلو او ننهاده اند تمامِ فکر و ذکرش اینست که تندرست شود . و همینکه نگاهش به مأکولاتی چند می افتد میل به خوردن پیدا می کند . اما پیشِ خود می گوید اگر بخورم بیماری ام حادتر می شود . خلاصه این میل و ترس در او کشمکش می کنند و آدمی در کشاکشِ این نزعه ها و ترس هاست که می تواند نَفسِ خود را کمال بخشد . [ مَصاف = میدان جنگ ، محل صف بستن / بَزَه = خطا ، گناه ]

گر بُوَد صبّار ، دیدن سودِ اوست / آن تهیّج طبعِ سُستش را نکوست

اگر آن بیمار بر این میلِ خود صبر کند . دیدنِ آن خوردنی ها به نفعِ اوست . و آن هیجان برایِ مزاجِ ضعیفِ او مفید است . ( صبّار = بسیار صبر کننده / تهیّج = به هیجان آمدن ) [ زیرا موجبِ تقویتِ ارادۀ بیمار می شود و همین امر در سرعتِ سلامتی او مؤثر می افتد . ]

ور نباشد صبر ، پس نادیده بِه / تیر ، دُور اَولی ز مردِ بی زِرِه

اگر آن بیمار بر این میلِ خود صبر نیاورد . ندیدن آن خوردنی ها برای او بهتر است . چنانکه مثلاََ کسی که لباسِ جنگی ندارد . بهتر است از معرضِ تیر بدور باشد . ( اَولی = سزاوارتر ) [ بیماری که نمی تواند رعایت پرهیزهای لازم را بکند بهتر است طعامی در معرضِ دیدش نباشد . زیرا ممکن است از آن بخورد و چون مزاجش هنوز صحّت نیافته بیماری اش حادتر شود . ]

منظور دو بیت فوق : دو نوع سالکِ مبتدی داریم . یکی سالکی که با تکیه بر همّتِ خود در برابرِ تحریکِ نفسانی مقاومت می کند و دیگری سالکی که مقهورِ آن می شود . قهراََ سالکِ اوّلی در مواجه شدن در برابر تحریکِ نفسانی و صبر و مقاومتِ خود به درجۀ بالاتری از کمال می رسد . اما آن دیگری دجارِ تنزّل و تنازل در سلوک می شود . پس یک پدیدۀ نفسانی ، شخصی را رفعت می بخشد و دیگری را ذلّت .

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد