بیان آنکه تن خاکی آدمی قابل آیینه شدن است | شرح و تفسیر

تا دلت آیینه گردد ، پُر صُوَر / اندرو هر سو ملیحی سیم بَر

تا قلبت مانندِ آینه چنان شفّاف گردد که تصاویر بسیاری در آن منعکس گردد و در هر قسمتِ آن سپید اندامی زیبارو و نمکین دیده شود . ( سیم بَر = کسی که تَنی سفید مانندِ نقره دارد ) [ در قدیم لوحه های آهنین را آنقدر صیقل می دادند تا شفّاف و درخشان گردد و به عنوان آینه استفاده می کردند . منظور مولانا از « ملیح سیم بَر » تجلّیاتِ ربّانی است که در قلبِ صاف نمایان گردد ( شرح کبیر انقروی ، ج 11 ، ص 795 ) ]

آهن ار چه تیره و بی نور بود / صَیقلی ، آن تیرگی از آن زدود

گر چه لوحِ آهنی در ابتدا سیاه و کدر بود . امّا زدایندۀ آن ( صیقل گر آن ) ، سیاهی و تیرگی مذکور را از روی آن پاک کرد . [ در این بیت و بیت بعدی «صیقلی» می تواند به معنی « صیقل گر » باشد . ]

صیقلی دید آهن و ، خوش کرد رُو / تا که صورت ها توان دید اندر او

صیقل گر وقتی لوحۀ آهنی را دید با صیقل دادن و زدودن آن از چرک و زنگار ، آن را چنان صاف کرد که می توان تصاویرِ بسیاری در آن تماشا کرد .

گر تنِ خاکی غلیظ و تیره است / صیقلش کن ، زآنکه صیقل گیره است

اگر چه جسمِ خاکی انسان ، ضخیم و منکدر است . امّا تو باید آن را صیقل بدهی . زیرا که صیقل پذیر است . ( صیقل گیره = صیقل پذیر ) [ تو باید قلب و قالَب خود را با ذکر حق و عمل راستین صفا دهی . ]

تا در او اَشکالِ غیبی رُو دهد / عکسِ حُوری و مَلَک در وَی جهد

باید آنقدر خود را صیقل دهی تا صورت های غیبی در تو منعکس شود . و صُوَر حُوری و فرشته در آینه وجودِ تو نمایان گردد .

صیقلِ عقلت بدان داده ست حق / که بدو روشن شود دل را ورق

حضرت حق از آنرو صیقلِ عقل را به تو عطا فرموده است که تو لوحۀ قلبِ خود را بوسیلۀ آن ، تابان و درخشان کنی .

صیقلی را بسته یی ای بی نماز / و آن هوا را کرده یی دو دست باز

ای که اهلِ نیایش با حق نیستی . تو دستِ عقل را که صیقل گرِ توست بسته ای و در عوض دو دستِ هوای نفسانی را بازگذاشته ای .

گر هوا را بَند بنهاده شود / صیقلی را دست بگشاده شود

اگر دستِ هوای نَفس را ببندی . دستِ عقلِ صیقل گر گشوده خواهد شد .

آهنی کآیینۀ غیبی بُدی / جمله صورت ها درو مُرسَل شدی

آهنی که به آینۀ غیبی مبدّل گردد جمیعِ صُوَر عالَمِ غیب در آن فرستاده شود . [ یعنی قلبی که ابتدا به علّتِ محجوب ماندن از معارف و معانی الهی مانندِ آهن ، سفت و سخت باشد . وقتی با ذکر و ریاضت و طاعت و عبادت مانندِ آینه غیب نما شود محلِ تجلیّاتِ الهی خواهد شد . ]

تیره کردی ، زنگ دادی در نهاد / این بُوَد یَسعُون فی الاَرضِ الفَساد

امّا تو آینه قلبِ خود را در باطنت با هوای نَفس ، زنگ زده و تیره کردی . این است معنی « می کوشند در زمین به فساد » . [ مولانا می گوید فساد اصلی در روی زمین ، همانا انکدارِ قلب است . ]

تا کنون کردی چنین ، اکنون مکن / تیره کردی آب را ، افزون مکن

تا کنون چنین کرده ای یعنی مشی و مشربِ تو تا به حال این بوده است که قلبِ خود را به گناه و عصیان تیره کنی . امّا اینک بس است و دیگر آنگونه رفتار مکن . آب صافی قلب را تیره و گِل آلود کرده ای . امّا بیش از این تیره و گل آلود نکن .

بر مَشُوران ، تا شود این آب ، صاف / و اندرو بین ماه و اختر در طواف

آبِ صافِ قلب را بر هم مزن تا این آب همچنان بر صفای فطرتِ آغازین بشر صاف بماند و تو بتوانی تصویر ماه و ستاره را در آن گردان و متحرک بینی .

ز آنکه مردم هست همچون آبِ جُو / چون شود تیره ، نبینی قعرِ او

زیرا انسان ها مانندِ آبِ جویبارند . اگر آن جویبار ، تیره شود ژرفای آن دیده نشود . [ نفسانیّات سبب می گردد که حجابی بر دیدۀ آدمی پدید آید و خود را نشناسد و چون خودشناسی صورت نگیرد خداشناسی نیز میسّر نگردد . و به علاوه در روح تجلیّاتِ بیشمار الهی وجود دارد . امّا کدورت و تیرگی قلبی سببِ اختفای آن شود . پس ای طالبِ حقیقت ، دلِ خود را از گرد و غبارِ نفسانیّات بزدای تا حق بر تو تجلّی کند . ]

قعرِ جُو پُر گوهر است و ، پُر ز دُرّ / هین مکن تیره ، که هست اوصافِ حُر

ژرفای جویبار انباشته از گوهر و مروارید است . پس بهوش باش و آن آب را تیره نکن که آن آب در اصل صاف و آزاد از تیرگی ها و زوائد بوده است . [ بدان که فطرتِ آغازین بشر ، صاف و زلال بوده است . امّا گِل و لایِ نفسانیّات آنرا تیره و تار کرده و در نتیجه گوهرهای معارف و معنویات در آن پنهان مانده است . ]

جانِ مردم هست مانندِ هوا / چون به گَرد آمیخت ، شد پردۀ سما

روحِ لطیف انسان ها در مَثل مانندِ هواست . و همینکه گرد و غبار با هوا درآمیزد حجابِ آسمان می گردد . [ و دیگر نمی توان شفافیّتِ آسمان و نور با صفای خورشید را تماشا کرد . ]

مانع آید او ز دیدِ آفتاب / چونکه گَردَش رفت ، شد صافی و ناب

این گرد و غبار مانعِ دیدنِ انوارِ زیبای آفتاب می شود . و همینکه گرد و غبار فرونشیند هوا صاف و خالص می گردد . [ همینطور فضای روح را اگر با گرد و غبار نفسانیّات و اَغراض ، تیره و مکدّر سازی خورشید حقیقت را در آن نتوانی دید . ]

با کمالِ تیرگی ، حق واقعات / می نمودت ، تا رَوی راهِ نجات

امّا ای فرعون با همۀ این کدورتِ قلب و سیاهی باطنت ، خداوند چند رویای صادق را به تو نشان داد تا در راهِ نجات حرکت کنی .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد