باقی شکایت اَستر به اُشتر و جواب گفتن شتر | شرح و تفسیر

گفت من بسیار می افتم به رو / در گریوه و راه و در بازار و کو

قاطر گفت : من در گردنه و راه و بازار و محلّه ، بسیار با صورت به زمین می افتم . [ گریوه = گردنه ، زمین سراشیب ، پشتۀ بلند ]

خاصه از بالایِ کُه تا زیرِ کوه / در سَر آیم هر زمانی از شِکوه

بخصوص همیشه وقتی که می خواهم از فرازِ کوه به پایین آیم از ترس و هراس واژگون می شوم . [ شِکُوه = ترس ، بیم ]

کم همی افتی تو در رُو بهرِ چیست ؟ / یا مگر خود جانِ پاکت دولتی ست ؟

امّا تو نمی افتی ، دلیلِ این امر چیست ؟ یا مگر روحِ پاکِ تو فرخنده و بختیار است ؟ [ کم افتی = در اینجا به معنی کمتر می افتی نیست بلکه به معنی اصلاََ نمی افتی است . این تعبیر در مثنوی فراوان است . به هر حال قاطر به شتر می گوید : شاید سببِ واژگون نشدنِ تو این باشد که عنایتِ حق شاملِ حالِ تو شده و تو را دارای اقبالِ حقیقی کرده است . ]

در سَر آیم هر دَم و زانو زنم / پُوز و زانو ز آن خطا پُر خون کنم

من لحظه به لحظه با سَر به زمین سقوط می کنم و مجبورم زانو بر زمین بزنم . و به سببِ این سقوط ، دهان و زانویم را غرقِ در خون می کنم .

کژ شود پالان و رَختم بر سَرَم / وز مُکاری هر زمان زخمی خورم

پالان و بار و بُنه ام روی سَرم کج می شود و دَم به دَم از استربان کتک می خورم . [ مُکاری = کسی که خر و اسب و شتر و نظایر آن را کرایه دهد ]

همچو کم عقلی که از عقلِ تباه / بشکند توبه به هر دَم در گناه

حالِ من شبیه آن آدمِ کم عقلی است که به سببِ تباهی عقل هر لحظه با ارتکابِ گناه ، توبه اش را می شکند .

مسخرۀ ابلیس گردد در زَمَن / از ضعیفی رأی آن توبه شکن

آن شخصِ کم عقل همان دَم به سببِ سُستی اندیشه و ارادۀ خود مسخره و بازیچۀ دستِ ابلیس می شود .

در سَر آید هر زمان چون اسبِ لنگ / که بُوَد بارش گران و راه سنگ

آن سُست اندیشِ ضعیف اراده دَم به دَم مانندِ اسبی لنگ که باری سنگین دارد و در سنگلاخ راه می رود بر زمین سقوط می کند .

می خورَد از غیب ، بر سَر زخم ، او / از شکستِ توبه آن اِدبارخُو

آن بدبخت به دلیل نقضِ توبۀ خود ، از جانبِ عالَمِ غیب ، ضربه می خورد . یعنی آن ناقص عقل به سببِ کجروی طبقِ مشیّتِ الهی در این جهانِ هستی مکافات می شود .

باز توبه می کند با رأیِ سُست / دیو ، یک تُف کرد و توبه ش را سُکُست

دوباره با آن اندیشۀ سُست و ناقصش توبه می کند . امّا شیطان به محضِ اینکه به او تُف می کند . یعنی از توبۀ او اظهارِ ناراحتی می کند . زود توبه اش را می شکند .

ضعف اندر ضعف و کِبرش آنچنان / که به خواری بنگرد در واصِلان

با اینکه عقل و اراده اش کاملاََ سُست است . امّا چنان متکبّر است که به واصلانِ کوی حقیقت با دیدۀ تحقیر می نگرد .

ای شُتر که تو مثالِ مؤمنی / کم فُتی در رُو و کم بینی زنی ؟

ای شتر تو مانندِ انسانِ مؤمنی هستی که هرگز سقوط نمی کنی و تکبّر نمی ورزی . [ کم فُتی = در اینجا به معنی « کمتر افتی » نیست بلکه به معنی اصلاََ نمی افتی است . ]

تو چه داری که چنین بی آفتی / بی عِثاری و کم اندر رُو فُتی ؟

ای شتر تو چه خاصیّت و فضیلتی داری که اینگونه فاقدِ هر گونه عیب و لغزشی و سقوط نمی کنی .

گفت گر چه هر سعادت از خداست / در میانِ ما و تو بس فرق هاست

شتر در جوابِ قاطر گفت : گر چه هر سعادتی از جانبِ خداوند است . امّا میانِ من و تو تفاوتِ بسیاری وجود دارد .

سربلندم من ، دو چشمِ من بلند / بینشِ عالی ، اَمان است از گزند

از جملۀ تفاوتِ من و تو اینست که سَرِ من بلند است و دو چشمِ من در بلندی قرار دارد و بصیرتی که عالی و بلند باشد از هر گونه آفتی مصون می ماند . [ هر کس بینشِ متعالی داشته باشد از گزندِ هوای نَفس محفوظ می گردد . ]

از سَرِ کُه ، من ببینم پایِ کوه / هر گو و هموار را من تُوه تُوه

از فرازِ کوه می توانم پای کوه را ببینم . و هرگودال و راهِ همواری را قدم به قدم می بینم . [ گو = گودال / تُوه تُوه = لایه لایه ]

همچنان که دید آن صَدرِ اَجَلّ / پیشِ کارِ خویش تا روزِ اجل

چنانکه آن انسانِ برتر ( شخصِ متّقی و پرهیزگار ) هر آنچه تا روزِ مرگش می بایست رُخ دهد پیشاپیش دید . [ صدر اَجلّ = صدرِ اعظم ، بزرگترین وزیر ]

آنچه خواهد بود بعدِ بیست سال / دانَد اندر حال ، آن نیکو خِصال

آن انسانِ نیک خُلق هم اکنون چیزهایی را می بیند که بیست سالِ دیگر رُخ خواهد داد .

حالِ خود تنها ندید آن متَّقی / بلکه حالِ مَغربیّ و مَشرقی

آن شخصِ پرهیزگار نه تنها احوالِ خود را می بیند . بلکه احوالِ مغربیان و مشرقیان را نیز می بیند . یعنی از احوالِ جمیعِ آحادِ انسانی در اقطار عالَم با خبر است . [ مغربی و مشرقی = شرح بیت 2018 دفتر چهارم ]

نور ، در چشم و دلش سازد سَکن / بهرِ چه سازد ؟ پیَ حُبُّ الوَطَن

نورِ الهی در چشم و دل شخصِ پرهیزگار جای می گیرد . چرا جای می گیرد ؟ به علّتِ عشقی که شخصِ پرهیزگار به وطنِ اصلی خود دارد . ( حُبُ الوَطَن = شرح بیت 2211 دفتر چهارم ) [ این معنی در صورتی است که «حُب» به متّقی انتساب یابد . و اگر «حُب» را به نور منسوب کنیم . معنی بیت اینست : نورِ الهی در چشم و دل پرهیزگار جای می گیرد . چرا جای می گیرد ؟ به علّتِ آنکه نور به وطنِ خویش علاقه دارد . زیرا چشم و دل پرهیزگار جایگاه و وطنِ اصلی نورِ الهی است ( شرح کبیر انقروی ، ج 11 ، ص 1112 ) . ]

همچو یوسف کو بِدید اوّل به خواب / که سُجودش کرد ماه و آفتاب

مانندِ حضرت یوسف (ع) که ابتدا در عالَمِ رویا دید که ماه و خورشید در برابر او سجده می کنند . [ رجوع شود به آیه 4 سورۀ یوسف ]

از پسِ ده سال بلکه بیشتر / آنچه یوسف  دیده بُد بر کرد سَر

پس از گذشتِ ده سال و یا بیشتر رویای یوسف به واقعیت پیوست .

نیست آن یَنظُر بِنُورِ الله گزاف / نورِ ربّانی بُوَد گَردن شکاف

اینکه مؤمن با نورِ الهی می نگرد . حرفِ یاوه ای نیست . زیرا نورِ ربّانی ، آسمان را می شکافد . یعنی جمیعِ حجاب ها را می دَرَد و اسرار و حقایق را می بیند . [ مصراع اوّل اشاره است به حدیث « بترسید از زیرکی مومن که او با نور خدا می بیند » مولانا این حدیث را که در سایرِ کُتُبِ صوفیه نیز آمده بسیار بکار برده است . ]

نیست اندر چشمِ تو آن نور ، رَو / هستی اندر حِسِّ حیوانی گِرو

ای قاطر صفت برو که در چشمِ تو نورِ الهی نیست زیرا تو اسیرِ حواسِ حیوانی شده ایی . [ هر کس از مرحلۀ حیوانی بیرون نیاید نمی تواند آثار و احوالِ حیوانی را نظاره کند . ]

تو ز ضعفِ چشم بینی پیشِ پا / تو ضعیف و هم ضعیفت پیشوا

تو به سببِ ضعفِ قوۀ بینایی فقط می توانی جلویِ پای خود را ببینی . یعنی بصیرتِ تو فقط به دردِ رفعِ حوایج دنیوی ات می خورد و نه بیشتر . هم تو ناتوانی و هم راهبرت . [ منظور از «پیشوا» همانا چشم است که آدمی به کمکِ او راه می رود . ]

پیشوا چشمست دست و پای را / کو ببیند جای را ناجای را

چشم که می تواند راه و بیراه را ببیند . پیشوایِ دست و پاست .

دیگر آنکه چشمِ من روشن تر است / دیگر آنکه خِلقتِ من اَطهَر است

دلیلِ دیگر آنکه چشمِ من روشن تر است . دیگر آنکه فطرتِ من پاکیزه تر است . [ اَطهَر = پاکیزه تر ]

زآنکه هستم من ز اولادِ حلال / نه ز اولادِ زِنا و اهلِ ضَلال

زیرا من حلال زاده ام نه حرام زاده و در زمرۀ گمراهان . [ من نژاده و اصیل ام . نه همچون قاطر که از جفتگیریِ نرینۀ خر و مادینۀ اسب متولد می شود و ابتر و سترون است . ]

تو ز اولادِ زنایی بی گُمان / تیر ، کژ پَرَّد چو بَد باشد کمان

امّا تو بی شک حرام زاده ایی ، چنانکه مثلاََ وقتی کمان کج باشد . تیر نیز کج می رود . [ اوحدی گوید :

تیر چون از کمانِ سُست آید / از کجا بر هدف درست آید ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد