باز گشتن مرید از خانۀ شیخ و پرسیدن از مردم | شرح و تفسیر

پس کسی گفتش که آن قطبِ دیار / رفت تا هیزم کِشد از کوهسار

بالاخره شخصی بدو گفت : قطب این سرزمین (شیخ ابوالحسن) رفته است از کوهستان هیزم جمع کند و بیاورد .

آن مُریدِ ذوالفقاراندیش ، تَفت / در هوایِ شیخ ، سویِ بیشه رفت

آن مرید که مانند شمشیر ذوالفقار اندیشه ای تیز داشت . فوراََ به عشق دیدار شیخ به سوی درختزارِ کوهستانی حرکت کرد .

دیو می آورد پیشِ هوشِ مَرد / وسوسه ، تا خُفیه گردد مَه زِ گَرد

گر چه آن مرید مشتاق و شتابان به سوی بیشه می رفت . لیکن ابلیس پُر تلبیس نیز بیکار ننشسته بود . بلکه در ضمیر او وسوسه می انگیخت . تا ماهِ وجود شیخ ابوالحسن در گرد و غُبار وساوس شیطانی پنهان شود .

کین چنین زن را چرا این شیخِ دین / دارد اندر خانه یار و همنشین ؟

مثلاََ پیش خود می گفت : چه دلیلی دارد که این پیشوا و مقتدایِ دین با چنین زنی در یک خانه انیس و مونس شود ؟ یعنی اگر این شیخ ، شیخ حقیقی است چرا با چنین زنِ معاندی سر می کند ؟ نکند جناب شیخ به خاطر لذّاتِ شهوانی و امیال نفسانی بر جفای آن زنِ بَدخُو حلم می ورزد . [ و از این خیالات واهی بدان مرید دست داده بود . ]

ضِدّ را با ضِدّ ، ایناس از کجا ؟ / با اِمامُ النّاس ، نَسناس از کجا ؟

ضدّ با ضدّ از کجا مأنوس شده است ؟ آدم نما با پیشوای حقیقیِ مردم از کجا اُنس گرفته است ؟ [ ایناس = مأنوس کردن / نسناس = شرح بیت 761 دفتر چهارم ]

باز او لاحَول می کرد آتشین / کاعتراضِ من بر او کفر است و کین

باز آن مرید به خود می آمد و لاحَولَ وَ لا قُوَّةَ اِلّا بِالله می گفت . یعنی برای دفع وساوس شیطانی آن ذکر شریف را تکرار می کرد و می گفت : اعتراض من بر شیخ ابوالحسن در حقیقت مصداقِ کُفر و کینه است .

من که باشم با تصرّفهای حق / که رآرَد نَفسِ من اِشکال و دَق ؟

من کیستم که بخواهم در امور الهی دخالت کنم و نَفسم بر آن کارها خُرده گیرد و طعن آرَد ؟ خلاصه این فضولی ها به من نیامده است . [ دَق = نکوهش کردن ، طعنه زدن ، خُرده گرفتن ]

باز نَفسش حمله می آورد زود / زین تعرّف در دلش چون کاه دُود

دوباره نَفسِ امّاره اش با تکیه بر شناختی که آن مرید از همسر شیخ ابوالحسن پیدا کرده بود فوراََ مانند دودِ کاه به او حمله می کرد . یعنی خیلی سریع و سمج بر او تاختن می آورد و دست از او نمی داشت . [ تعرّف = شناختن ، آشنایی / کاه دود = دودی که از سوختن کاه برخیزد ، علامه دهخدا می نویسد : در قدیم رسم بود که اگر بدهکاری بدهی خود را نمی پرداخت . طلبکار مقداری کاه بر درِ خانۀ او می آورد و دود می کرد . بدین مناسبت کاه دود کردن کنایه از مطالبه جدّی و سخت گرفتن بر بدهکار است . پس مراد از «کاه دود» در این بیت سرعت و سماجت است ]

که چه نسبت دیو را با جبرئیل / که بُوَد با به صحبت هم مَقیل ؟

و پیش خود می گفت : شیطان با جبرئیل چه تناسبی دارد که با او همدم و همبستر شود ؟ [ مَقیل = محل خوابیدن ]

چون تواند ساخت با آزَر خلیل ؟ / چون تواند ساخت با رَهزن دلیل ؟

چگونه ممکن است که حضرت ابراهیم خلیل (ع) با آزر بسازد ؟ چگونه ممکن است که راهنمای مسافران با راهزنان کنار بیاید ؟ [ آزَر بُت پَرست را عدّه ای پدر ابراهیم (ع) می دانند و جمعی عموی او ( شرح بیت 1239 دفتر پنجم ) . به هر حال در بیت فوق دو تمثیل جاری شده تا عدم تناسب و سازش شیخ ابوالحسن را با همسرش بیان دارد . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                      شرح و تفسیر بخش بعد