بازگشتن نمّامان از حجرۀ اَیاز به سوی شاه | شرح و تفسیر

ور نهان کردید دینار و تَسُو / فَرِّ شاهی در رُخ و رخسار کو ؟

اگر فرضاََ دِرهم و دینار را پنهان کرده اید . پس کو رونقِ شادی در سیمای شما ؟ یعنی در چهرۀ شما آثار شکوهمند شادی دیده نمی شود . [ تَسُو = وزنی است معادل چهار جو . در اینجا مناسب است آن را به دِرهم معنی کنیم . البته در مثنوی غالباََ به معنی شیء حقیر و پشیز و پول خُرد آمده است . ]

گر چه پنهان بیخِ هر بیخ آور است / برگِ سیماهُم وُجُوهُم اَحضَر است

برای مثال اگر چه ریشۀ هر درختی پنهان است اما برگ هر درخت ، ماهیت و کیفیت درونی آن را آشکار می کند . یعنی برگ ها آینۀ باطنی درختان هستند . هم نوعِ آنها را می نمایانند و هم نشان می دهند که ریشه ها و بافت های درونی آنها زنده و بالان است و یا میرا و نژند . ( بیخ آور = ریشه دار ، درخت ، پا برجا ) [ در مصراع دوم قسمتی از آیه 29 سورۀ فتح بر سبیل اقتباس آمده است . در این آیه اوصافی از یاران رسول خدا آمده است « … نشانۀ آنان در رخساره شان است و این نشانه از آثار سجده است … » ]

آنچه خورد آن بیخ از زهر و ز قند / نَک منادی می کند شاخِ بلند

آن ریشه هر چه از زهر و قند خوزده باشد بوسیلۀ شاخۀ بلندش فریاد بر می آورد .

بیخ اگر بی برگ و از مایه تهی ست / برگ های سبز اندر شاخ چیست ؟

اگر ریشۀ درخت فاقد توشه و مایه باشد . پس آن برگ های سبز چیست که بر شاخه روییده است ؟

بر زبانِ بیخ ، گِل مُهری نهد / شاخِ دست و پا گواهی می دهد

اگر گِل و لای بر زبان ریشه ، مُهر بنهد . یعنی زبان ریشه را از گفتار باز دارد . شاخه هایی که به منزلۀ دست و پای درخت هستند بر احوالِ پوشیدۀ آن گواهی می دهند . [ این تعبیر مقتبس اشت از آیه 65 سورۀ یس « امروز (رستاخیز) بر دهان های ایشان مُهر بنهادیم و اینک دست هاشان با ما سخن می گویند و پاهاشان بدانچه کسب کرده اند گواهی دهند » ]

آن امینان جمله در عُذر آمدند / همچو سایه پیشِ مَه ساجد شدند

همۀ آن امیران مورد اعتماد سلطان محمود عُذر خواهی کردند و مانند سایه در مقابل ماه به سجده درآمدند . یعنی در مقابل سلطان ، خاضع و خاکسار شدند . [ در عُذر آمدن = معذرت خواستن ]

عذرِ آن گرمی و لاف و ما و من / پیشِ شَه رفتند با تیغ و کفن

آنان برای پوزش از آن همه تندی ها و یاوه گویی ها و انانیّت ها با شمشیر و کفن نزد شاه رفتند . [ شمشیر و کفن پیش کسی نهادن ، کنایه از مبالغه در عذر خواستن است . به لحاظ آنکه تقصیر کاران و تهمت زدگان ، کفن می پوشیدند و شمشیر به گردن می افکندند و یا شمشیر و کفن با خود برای بخشایش نزد حکّام می بردند که اگر نمی بخشایی ، بدین شمشیر بکُش و بدین کفن درپیچ که من خود آماده کیفرم . ( شرح مثنوی شریف ، ج 3 ، ص 1020 ) ]

از خجالت جمله انگشتان گزان / هر یکی می گفت کِای شاه جهان

آنان از شدّت حجالت ، انگشتِ ندامت به دندان گرفته بودند و هر یک می گفت : ای سلطان گیتی .

گر بریزی خون ، حلال استت حلال / ور ببخشی ، هست اِنعام و نَوال

اگر خون ما را بریزی بر تو حلالِ حلال است و اگر ما را ببخشی ، این بخشش ناشی از احسان و عطای توست . [ نَوال = عطا ، بهره ، نصیب ]

کرده ایم آنها که از ما می سزید / تا چه فرمایی تو ای شاهِ مجید

ما کارهایی مرتکب شده ایم که شایستۀ ما بود . تا ببینیم ای شاه بزرگوار تو چه دستوری می دهی . [ مولانا از زبان آن نمّامان می گوید « هر کسی بر فطرت خود می تند » . در آیه 83 سورۀ اِسراء آمده است « بگو هر که بر سرشت خود عمل کند و پروردگارتان به راهیافتگان داناتر است » ]

گر ببخشی ، جُرمِ ما ای دلفروز / شب ، شبی ها کرده باشد ، روز روز

ای شاه دل افروز  ، اگر گناه ما را ببخشایی ( هیچ خللی به عظمت تو وارد نشود ) زیرا شب باید همه جا را تاریک کند و روز همه جا را روشن .

گر ببخشی ،یافت نومیدی گشاد / ور نه ، صد چون ما فدایِ شاه باد

اگر عفو کنی نومیدی ما بر طرف می شود و اگر عفو نکنی صد جان نظیر جان های ما فدای شاه باد .

گفت شَه : نه ، این نواز و این گُداز / من نخواهم کرد ، هست آنِ اَیاز

سلطان محمود گفت نه . من حق ندارم که شما را مورد لطف و نوازش و یا قهر و گُدازش قرار دهم . بلکه این حقِ اَیاز است . یعنی چون اتهام شما متوجه اَیاز بوده و آبروی او به مخاطره افتاده است باید خودِ او تصمیم بگیرد که آیا ببخشد یا انتقام گیرد ؟

شرح و تفسیر بخش قبل                          شرح و تفسیر بخش بعد