اِنَّ اللهَ یُلَقِّنُ الحِکمَةَ علی لِسانِ الواعِظین بِقَدرِهِمَمِ المُستَمعین | شرح و تفسیر

چنگیی را کو نَوازَد بیست و چار / چون نیابد گوش ، گردد چنگ بار

مثلاََ نوازندۀ چنگ که می تواند بیست و چهار دستگاه موسیقی را بنوازد . یعنی در نوازندگی بسیار ماهر است . همینکه شنونده ای نیابد آن وقت چنگ ، بارِ دوش او می شود . [ «بیست و چار» ، اشاره است به شعب بیست و چهارگانه موسیقی از دوازده مقام اصلی موسیقی قدیم . یعنی هر مقام دارای دو شعبه بود . بدین اسامی : دوگاه ، سه گاه ، چهارگاه ، پنجگاه ، عُشَیران ، نوروزِ عرب ، ماهور ، نوروزِ خارا ، بیاتی ، حصار ، نهضت ، غُزّال ، اوج ، نیرز ، بُرقَع ، رَکُب ، صبا ، همایون ، زاوُل ، اصفهانک ، بسته نگار ، خوزی ، نهاوند و مُحیّر . از الحان شعب مذکور نشانه ای در دست نیست لیکن نام بسیاری از آنها در موسیقی امروز ملاحظه می شود ( واژه نامه موسیقی ایران زمین ، ج 1 ، ص 167 و 168 ) ]

نه حَراره یادش آید ، نه غزل / نه دَه انگشتش بجُنبد در عمل

نه ترانه ای به یادش می آید و نه غزلی . و نه ده انگشت او برای نواختن چنگ به حرکت درمی آید . [ حَراره = ترانه ، سرود / عمل = از اصطلاحات موسیقی و منظور اجرای عملی موسیقی است . به آهنگ سازی و بداهه پردازی و بدیهه سرایی نیز «عمل» گویند ( واژه نامه موسیقی ایران زمین ، ج 2 ، ص 185 ]

گر نبودی گوش های غیب گیر / وحی نآوردی ز گردون یک بشیر

مثال ، اگر گوش هایی نبود که اخبار غیبی را دریافت کند . هیچ پیامبری از آسمان کلام وحی نمی آورد . [ بشیر = بشارت دهنده ، در اینجا مراد پیامبر است ]

ور نبودی دیدهای صُنع بین / نه فلک گشتی ، نه خندیدی زمین

مثال دیگر ، اگر چشم هایی نبود که آثار آفرینش الهی را مشاهده کند . نه فلک می گشت و نه زمین می خندید . یعنی همۀ جهان به خاطر انسان خلق شده است .

آن دَمِ لَولاک این باشد که کار / از برایِ چشمِ تیز است و نَظار

حدیث لولاک بدین جهت است که بگوید آفرینش به خاطر چشم بصیر و بینای انسان صورت گرفته است . [ نَظار = بسیار نگرنده و بینا / حدیث لولاک = شرح بیت 974 دفتر دوم ]

عامه را از عشق همخوابه و طَبَق / کی بُوَد پروای عشقِ صُنعِ حق ؟

عامۀ مردم از بس در فکر حال و هوای شهوت جنسی و شکمبارگی هستند مگر ممکن است متوجه عشق آفرینش حق باشند . یعنی عاشقانه به صُنعِ الهی نمی نگرند . [ طَبَق = سینی ، ظرف غذا ، در اینجا منظور خودِ غذا ]

آبِ تُتماجی نریزی در تَغار / تا سگی چندی نباشد طُعمه خوار

مثلاََ اگر چند سگِ خورنده غذا نباشد . تو طعمه ای در ظرف نمی گذاری . [ تُتماج = نوعی آش که با آرد گندم می پزند ، در اینجا منظور طعمه و غذا ]

رَو ، سگِ کهفِ خداوندیش باش / تا رَهانَد زین تَغارت اِصطفاش

برو سگِ کهف الوهیّت خداوند باش تا گزینش خداوند ، تو را از ظرف غذاهای دنیوی نجات دهد . یعنی تو را از وابستگی های حیوانی برهاند و در زمرۀ عارفان قرار دهد .

چونکه دزدیهای بی رحمانه گفت / که کنند آن دَرزیان اندر نهفت

وقتی نقّال از دزدی های بی رحمانه صنف خیّاط حکایاتی نقل کرد و توضیح داد که آنان مخفیانه به زیان مشتریان پارچه ها را می دزدیدند . [ ادامه معنا در بیت بعد ]

اندر آن هَنگامه ، تُرکی از خِطا / سخت طَیره شد ز کشفِ آن غِطا

در آن معرکه تُرکی از اهالی خَتا از فاش شدن این راز به شدّت عصبانی شد . [ خِطا = همان خَتا است ، ناحیه ای در چین شمالی / طیره شدن = خشمگین شدن / غِطا = پرده ]

شب چو روزِ رستخیز آن رازها / کشف می کرد از پیِ اهلِ نُها

نقّال در اثنای شب آن رازها را مانند روز قیامت برای خردمندان افشا می کرد . [ اهل نُها = اهل نهی ، خردمندان ، صاحبان عقول ]

هر کجا آیی تو در جنگی فراز / بینی آنجا دو عدو در کشفِ راز

اگر به محلی نزدیک شدی و دیدی که دو دشمن با یکدیگر نزاع می کنند و رازهای پوشیده یکدیگر را فاش می کنند . [ ادامه معنا در بیت بعد ]

آن زمان را محشرِِ مذکور دان / و آن گلویِ رازگو را صُور دان

باید بدانی که آن لحظه ، لحظه رستاخیز است . و آن گلوهایی که اسرار یکدیگر را فاش می کنند به منزلۀ صُورِ اسرافیل هستند .

که خدا اسبابِ خشمی ساخته ست / و آن فَضایح را به کوی انداخته ست

خداوند زمینه های خشم آنان را فراهم ساخته است و بدین ترتیب آن زشتی ها را فاش کرده است . [ افشای رازها در این دنیا نمونۀ ناچیزی است از کشف الاسرار قیامت . ]

بس که غَدرِ دَرزیان را ذکر کرد / حیف آمد تُرک را و خشم و درد

از بس نقّال از حیلۀ خیّاطان سخن گفت . آن تُرکِ ختایی ناراحت و خشمگین و دردمند شد . [ غَدر = مکر و حیله ]

گفت : ای قَصّاص در شهر شما / کیست اُستاتر در این مکر و دَغا ؟

تُرک گفت : جناب نقّال ، در ولایت شما کدام خیّاط در حیله گری و نیرنگبازی ( کِش رفتن پارچه ) از همه ماهرتر است . [ قَصّاص = قصه گو ، نقّال ]

شرح و تفسیر بخش قبل                      شرح و تفسیر بخش بعد