امتحان کردن مصطفی عایشه را که چرا پنهان می شوی | شرح و تفسیر

کرد اشارت عایشه با دست ها / او نبیند ، من همی بینم ورا

عایشه برای آنکه آن نابینا متوجّه نشود . با اشارۀ دست به پیامبر گفت : او مرا نمی بیند ولی من که او را می بینم . [ عارفان بِالله نیز وقتی در مقابل کوردلان  با یکدیگر سخن می گویند به ایماء و اشاره و استعاره متوسّل می شوند تا آنان چیزی از آن معارف سر در نیاورند . ]

غیرتِ عقل است بر خوبی روح / پُر ز تشبیهات و تمثیل این نُصُوح

به سبب آنکه عقل بر حُسن و جمالِ روح غیرت می ورزد این نصایح ( مثنوی یا کلاََ نصایح عقل معاد ) کلام خود را پُر از تشبیه و تمثیل کرده است . [ مراد از «عقل» در اینجا صاحب عقلِ معاد است که شامل انبیاء و اولیاء و عرفا است . و مراد از «روح» در اینجا حضرت حق است . ]

منظور بیت : عقل معاد یا صاحب عقل معاد که عاشق جمال حق است . بواسطۀ غیرتی که بر او دارد و نمی خواهد که هر نااهلی جلوه های حق را مشاهده کند کلامش را آکنده از تشبیه و تمثیل و استعاره می کند . و آدم نادان خیال می کند که حقیقت حق در همین کلامِ مستعار بیان شده است . در حالی که کلام مستعار حجابی است بر رویِ جمالِ حضرت معشوق ، تا اغیار به سوی او راه نیابند .

با چنین پنهانی یی کین روح راست / عقل بر وی اینچنین رَشکین چراست ؟

با آنکه روح تا این درجه پوشیده است . چرا عقل نسبت بدان اینقدر در رَشک است ؟ [ رَشکین = غیور ، رَشک برنده ]

از چه پنهان می کنی این رَشک خُو / آنکه پوشیده ست نورش رویِ او ؟

ای رَشکین ، آن کسی را که نورِ ذاتش موجب پوشیدگی و اختفای او شده است از چه کسی پنهان می کنی ؟ [ حضرت حق به سبب شدّتِ ظهورش مخفی است . حکیم سبزواری می گوید :

ای تو مخفی از ظهورِ خویشتن / وی رُخت پنهان به نورِ خویشتن ]

می رود بی روی پوش این آفتاب / فرطِ رویِ اوست رویش را نقاب

این آفتاب معنوی ، یعنی حضرت حق بدون پرده می رود . یعنی بدون حجاب بر جمیع خلایق تجلّی می کند . شدّتِ نورِ او نقاب رخساره اش شده است .

از که پنهان می کنی ای رَشک وَر / کآفتاب از وی نمی بیند اثر

ای رَشکمند از چه کسی او را پنهان می داری در حالی که حتّی خورشید هم با تمام درخشش و عظمت اثری از او ندیده است . یعنی همانطور که گفتیم حضرت حق از شدّتِ ظهور در کمال خفا به سر می برد . تو دیگر به خود زحمت مده و او را با کلام استعاری از اغیار پوشیده مدار .

رَشک از آن افزون تر است اندر تنم / کز خودش خواهم که هم پنهان کنم

امّا غیرت من نسبت به حضرت معشوق چنان از حد گذشته است که حتّی می خواهم او را از خودم نیز پنهان بدارم .

ز آتشِ رَشکِ گِران آهنگِ من / با دو چشم و گوش خود در جنگ من

به سببِ آتشِ غیرتم که آهنگی تند و شتابناک دارد حتّی با دو چشم و گوش خود نیز در جنگم . [ گِران = به معنی سخت و شدید نیز آمده است / آتشِ گِران آهنگ = آتشی که لحظه به لحظه رو به شدّت و افزایش است ]

چون چنین رَشکی ستت ای جان و دل / بس دهان بربند و گفتن را بِهل

ای جان و دل ، چون چنین غیرتی داری . پس دهانت را فرو بند و کلام را رها کن . [ بِهِل = رها کن ]

ترسم ار خامُش کنم ، آن آفتاب / از سویِ دیگر بدرّاند حجاب

بیم آن دارم که اگر ساکت شوم . آن آفتابِ معنوی از جانب دیگر پردۀ غیب و اختفا را پاره کند و بر مشتاقان بتابد .

در خموشی ، گفتِ ما اَظهَر شود / که ز منع آن میل افزون تر شود

در سکوت گفتارِ ما آشکارتر شود . زیرا بر اثرِ منع ، آن میل افزایش می یابد . ( اَظهَر = ظاهرتر ، آشکارتر ] [ زبانِ حال گویاتر از زبانِ گفتار است . گاه سکوت از هر کلامی بلیغ تر است . مولانا در بیت 113 دفتر اوّل فرمود :

گر چه تفسیر زبان روشن گر است / لیک عشق بی زبان روشن تر است ]

منظور بیت : هر چه بخواهیم شمس حقیقت را از ظهور منع کنیم . میل او به ظاهر شدن بیشتر می شود .

گر بِغُرَّد بحر ، غُرّه ش کف شود / جوشِ اَحبَبتُ یّأن اُعرَف شود

اگر دریا بخروشد . خروشِ آن به کف مبدّل شود . و جوششِ آن دوست دارد که خود را بشناساند . [ اگر دریای معنوی که در باطنِ اولیاست . غُرِّش و جوش و خروشی کند . از جوش و خروش آن دریا احوال و کرامات و صفات نیکِ آنان به ظهور رسد . پس حالِ وجد و سُرور و مکاشفه اولیا بواسطۀ خروش دریای حق است ( شرح کبیر انقروی ، ج 14 ، ص 222 ) ]

منظور بیت : وقتی که آن دریای معنوی یعنی حضرت حق خودش دوست دارد شناخته شود . چگونه تو می خواهی و می توانی او را بپوشانی ؟

حرف گفتن بستنِ آن روزن است / عینِ اظهارِ سخن پوشیدن است

سخن گفتن به منزلۀ بستن روزنۀ تجلّی حق است . آشکار کردن سخن ، عین پنهان کردن آن است . یعنی وقتی حقیقت به حصار کلام می آید کلمات نقاب آن می شود . [ پس تجلّی حق موقوفِ صَمت و سکوت است . ]

بلبلانه نعره زن در رویِ گُل / تا کنی مشغولشان از بویِ گُل

همچون بلبل روی شاخۀ گُل بانگ بزن تا افراد بی ذوق را از بویِ گُل به آوازت مشغول داری . [ مولانا  در اینجا اصحاب قیل و قال را که به مسموعات دل خوش می دارند از اصحاب کشف و حال که رایحۀ حقیقت را با مشام دل می بویند جدا کرده است . او به خود و عارفانِ صادق توصیه می کند که برای مبتدیان و سالکان نوپا بهتر است از مسموعات بگویی . چون آنان هنوز قابلیّت مکاشفات را ندارند . و چنانچه بخواهی پرده از جمال حقیقت برگیری طاقت آن را ندارند . ]

تا به قُل مشغول گردد گوششان / سوی رویِ گُل نَپَرَّد هوششان

تا گوششان سرگرم بانگ و گفتار شود و هوش و حواسشان متوجه گُل و بوی گُل نشود .

پیشِ این خورشید کو بس روشنی است / در حقیقت هر دلیلی رهزنی است

در مقابل این خورشید که بسیار درخشان است . براستی که هر دلیلی گمراه کننده است .

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد